تاريحي مادەنيەت تامىرلاستىعىن جالعاستىرىپ، قازىرگى زاماننىڭ تارتىمدى تاراۋىن جازايىق

− باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ جۇڭگو مەملەكەتتىك باسىلىم سارايىندا جانە جۇڭگو تاريح زەرتتەۋ اكادەمياسىندا قىزمەت تەكسەرۋىنەن جانە مادەنيەتتى جالعاستىرۋ، دامىتۋ اڭگىمە ماجىلىسىنە قاتىناسۋىنان ەستەلىك

شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى جاڭ شياۋسۇڭ، لين حۇي، حالىق گازەتىنىڭ تىلشىلەرى دۋ شاڭزى، جاڭ حى

　　ءبىر ەلدىڭ ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاساتىن تاريحي مادەنيەت تامىرلاستىعىنا قالاي مۇراگەرلىك ەتۋ، ونى قالاي جالعاستىرۋ كەرەك؟

　　ءبىر ۇلتتىڭ ارىدان ۇزىلمەي كەلە جاتقان وركەنيەتىن قايتكەندە ساۋلەلەندىرە بەرۋگە بولادى؟

　　وسىنداي تەرەڭ تولعانىسپەن باس شۋجي شي جينپيڭ 6 - ايدىڭ 1 - كۇنىنەن 2 - كۇنىنە دەيىن جۇڭگو مەملەكەتتىك باسىلىم سارايىنا جانە جۇڭگو تاريح زەرتتەۋ اكادەمياسىنا ارنايى بارىپ قىزمەت تەكسەرىپ، تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، مادەنيەتتى جالعاستىرۋ، دامىتۋ اڭگىمە ماجىلىسىنە قاتىناستى ءارى ماڭىزدى ءسوز سويلەپ، پارتيا مەن مەملەكەت ىستەرىنىڭ دامۋ جالپى جاعدايى ستراتەگيالىق تۇرعىسىنان جۇڭحۋا مادەنيەتىن جالعاستىرۋ، دامىتۋ جونىندەگى ءبىر قىدىرۋ كەلەلى نازاريالىق جانە امالياتتىق ماسەلەلەرگە جان - جاقتىلى، جۇيەلى، تەرەڭ بايىمداۋ جاساپ، جۇرت كوڭىلىن جەلپىندىرەتىن ۇندەۋ تاستادى −

　　”مادەنيەت سەنىمىن بەكەمدەپ، بورىش ارقالاپ، قايراتتانا ءىس تىندىرىپ، ءبىزدىڭ وسى داۋىرگە ءتان جاڭا مادەنيەتتى بىرگە قۇلشىنا جاراتىپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ وسى زامانعى وركەنيەتىن كوركەيتۋ كەرەك“.

　　جۇڭگو مەملەكەتتىك باسىلىم سارايىن سالۋ جانە جۇڭگو تاريح زەرتتەۋ اكادەمياسىن قۇرۋ − شي جينپيڭ جولداستى ۇيتقى ەتكەن پارتيا ورتالىق كوميتەتى جاساعان كەلەلى شەشىم.

　　”بۇل 2 سارايعا 2 جىلدان بەرى بارىپ كورگىم كەلگەن، ءبىراق وراي بولماعان ەدى. وسى جولى بەرىك بەكىمگە كەلىپ، ەكى جارىم كۇن ۋاقىت جۇمساپ ارالاپ كورمەكشىمىن“، - دەدى باس شۋجي شي جينپيڭ.

　　6 - ايدىڭ 1 - كۇنى تۇستەن كەيىن باس شۋجي شي جينپيڭ اۆتوكولىكپەن بەيجيڭنىڭ ورتالىق قالا رايونىنان شامامەن 40 كيلومەتر قاشىقتىقتاعى يانشان تاۋىنىڭ باۋرايىنا بارىپ، جۇڭگو مەملەكەتتىك باسىلىم سارايىنىڭ ورتالىق باس سارايىندا قىزمەت تەكسەردى.

　　بۇل جەر ءاسىلى يەن قالعان تاس قازۋ الاڭى بولاتىن. ەكولوگيانى قالپىنا كەلتىرۋ ارقىلى بايىرعىعا ۇقساتىلعان ايبىندى قۇرىلىس شوعىرى جەر جاعدايىنا قاراي سالىنعان.

　　”مەملەكەتتىك باسىلىم سارايى مەن تىكەلەي بەكىتكەن قۇرىلىس نىسانى، بۇعان ەرەكشە نازار اۋدارىپ كەلەمىن“، - دەدى باس شۋجي اينالا كوز جۇگىرتىپ، كۇلىمسىرەي سويلەپ، - ”تاۋ - وزەندەردىڭ اراسىنا ورنالاسقان جۇڭگونىڭ كلاسسيك قۇرىلىستارى وتە جانعا جايلى كورىنەدى ەكەن“، - دەدى.

　　ۋىنحۋاتاڭعا كىرىپ ۇلكەن قالتقىدان اينالىپ وتكەندە قارسى الدىنان مەملەكەت دەڭگەيىندەگى باسىلىم تىزبەلەرى سارايى سانالاتىن مەملەكەتتىك كىتاپ ءۇيى كورىندى. ءتورت جاعىنداعى 15 ۇلكەن كىتاپ سورەسىنە جاڭا جۇڭگونىڭ 30 مىڭعا جۋىق سارا باسىلىمى قويىلىپ، جۇڭگو ستيلىندەگى كىتاپ ساقتاۋ كەڭىستىگى قالىپتاسقان.

　　باس شۋجي كىتاپ سورەسىنە جاقىنداپ، زەر سالا كوردى، «سۇڭ سىزبالارىنىڭ جالپى جيناعى» اتتى توپتاما ونىڭ نازارىن اۋداردى.

　　”بۇل مەنىڭ جىجياڭدا قىزمەت ىستەگەن كەزىمدە جىجياڭ داشۋەسىندەگى جاڭ شي جاۋاپتى بولعان نىسان. ەڭ اۋەلى، «سۇڭ سىزبالارىنىڭ جالپى جيناعىن» قۇراستىردى، كەيىن ’جۇڭگونىڭ تاريحتاعى كەسكىندەمەلەرىنىڭ جالپى جۇيەسىنە‘ كەڭەيتىلدى. جىجياڭنىڭ وزىندە عانا ەمەس، ەل ءىشى - سىرتىمەن دە كەڭ كولەمدى سەلبەستىك جاساستى“، - دەدى باس شۋجي ەسكە الىپ.

　　سول جىلى شي جينپيڭ جولداستىڭ تىكەلەي ىلگەرىلەتۋىندە، جالپى بارىستىق قولداۋىندا، 10 جىلدان استام ۋاقىت جالعاسقان مەملەكەتتىڭ كەلەلى مادەنيەت ينجەنەرياسى سانالاتىن ”جۇڭگونىڭ تاريحتاعى كەسكىندەمەلەرىنىڭ جالپى جۇيەسى“ ءساتتى باسپادان شىعىپ، مىڭ جىلدى باستان وتكەرگەن سىزبا سۋرەتتەر، دۇنيە جۇزىنە بىتىراپ كەتكەن مەملەكەت اسىلدارى ءبىر اراعا توپتالىپ، چين اۋلەتىنە دەيىنگى ءداۋىردىڭ ايدىك سالتاناتىن، ۇلى حان ءداۋىرىنىڭ ايبىندى ساۋلەتىن، گۇلدەنگەن تاڭ ءداۋىرىنىڭ كەلبەت - كەسكىنىن، كەلىستى سۇڭ ءداۋىرىنىڭ اسەم ايشىعىن، يۋان، ميڭ، چيڭ داۋىرلەرىنىڭ ستيل - مانەرىن جاندى كورسەتتى.

　　مەملەكەتتىڭ رۋحى مادەنيەت ارقىلى جەتىلىپ، مادەنيەت ارقىلى سومدالادى.

　　باس شۋجي مەملەكەتتىك كىتاپ ءۇيىنىڭ قاق توبەسىندەگى شاقپاقشا ناقىش ىشىندەگى جۇلدىزدى اسپان كۇمبەزشە توبەگە كوز جىبەردى. كۇمبەزشە توبەنىڭ جوعارعى جاعى سۇڭ پاتشالىعى داۋىرىندەگى تاسقا ويىلعان استرونوميالىق سۋرەت، سۋرەتتە بايىرعى ادامدار باقىلاعان تۇراقتى جۇلدىزداردىڭ ورنى كورسەتىلگەن، قۇس جولى جارقىراپ، شەكسىز تۇڭعيىق كورىنەدى.

　　”وسى تاڭدالعان سۋرەت جۇڭگو مەملەكەتتىك باسىلىم سارايىنىڭ ورتالىق باس سارايىنداعى ’ۋىنحانگىنىڭ‘ ءمانىسىن جەتكىزۋدە: جۇڭحۋا وركەنيەتى جۇلدىزدى اسپانداي شەكسىز ءارى كوز تارتارلىق“. ءتۇسىندىرۋشىنىڭ تۇسىندىرمەسىن ەستىگەن باس شۋجي ءالسىن - ءالى باس يزەپ وتىردى.

　　باسىلىم − جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىنە مۇراگەرلىك ەتۋدەگى دانەكەر جانە تاسىمالداۋشى، جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ ارىدان جالعاسىپ، گۇلدەنىپ - كوركەيگەندىگىنىڭ بەلگىسى جانە ايعاعى. ۋىنحۋاتاڭنىڭ 2 - قاباتىندا باس شۋجي شي جينپيڭ ”سى - ۋىن زايزى − جۇڭحۋانىڭ ەرتە زامان وركەنيەتى باسىلىم كورمەسىن“ ەكسكۋرسيالادى.

　　شاڭ پاتشالىعىنىڭ پاتشاسى ۋديڭ داۋىرىندەگى ”سىفاڭفىڭ“ ساۋىت - سۇيەك ويما جازۋى، سۇڭ پاتشالىعى داۋىرىندەگى اعاش باسپا كىتابى «تاڭحۋ ولەڭى»، سۇڭ پاتشالىعى داۋىرىندەگى جازبا كوشىرمە «شيلۋسۋتيە»، تاڭ پاتشالىعى داۋىرىندەگى كوشىرمە نۇسقا «مياۋفا ليانحۋاجيڭ»... باعالى ساۋىت - سۇيەكتەر، جازۋلى تاقتايشالار، بايىرعى كىتاپتار، ويما باسپا جازبا كوشىرمەلەرى سياقتىلاردىڭ بارلىعى جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ نۇر - شۇعىلاسىن، جۇڭگونىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ۇشان - تەڭىز ەكەندىگىن ايگىلەۋدە.

　　باس شۋجي شي جينپيڭ ءالسىن - ءالى ايالداپ، قاتىستى جاعدايلاردى ۇعىستى.

　　”ماڭىزدى ساياسي رولىن ساۋلەلەندىرىپ كەلە جاتقان مىنا بايىرعى كىتاپ − ميڭ پاتشالىعى داۋىرىندەگى لانگى كوشىرمە نۇسقاسى «ەلشىنىڭ ليۋچيۋداعى ەستەلىكتەرى»، ول دياۋيۇي ارالى مەن وعان تاۋەلدى ارالداردىڭ جۇڭگو تەرريتورياسىنا جاتاتىندىعىن ەستەلىككە العان العاشقى باسىلىمداعى شىعارما. وسى كىتاپتا مىناداي ەستەلىكتەر بار: 10 - كۇنى ... پيڭجياشان تاۋىنان استىق، دياۋيۇي ارالىنان وتتىك، حۋاڭماۋ ارالىنان وتتىك، چى - يۇي ارالىنان وتتىك... 11 - كۇنى كەشتە گۋميشان تاۋىن كوردىك، ول ليۋچيۋعا تاۋەلدى“... ميڭ پاتشالىعى داۋىرىندەگى كوشىرمە نۇسقا «ەلشىنىڭ ليۋچيۋداعى ەستەلىكتەرى» كورمە بۇيىمدارىنىڭ الدىندا قىزمەتكەرلەر ەگجەي - تەگجەيلى تانىستىردى.

　　”مەن فۋجوۋدا قىزمەت ىستەگەن كەزدە فۋجوۋدا ليۋچيۋ سارايى، ليۋچيۋ قابىرى بار ەكەنىن بىلەتىنمىن، ليۋچيۋمەن بارىس - كەلىس تىم ارىدان باستالعان، سول كەزدە فۋجياندىقتاردان 36 فاميليالى ادامدار ليۋچيۋعا وتكەن بولاتىن“. باس شۋجي بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: كلاسسيكالىق شىعارمالاردى، باسىلىمداردى جيناۋ، رەتتەۋ قىزمەتىن كۇشەيتىپ، جۇڭحۋا وركەنيەتىن ويداعىداي جالعاستىرۋ، ويداعىداي دامىتۋ كەرەك.

　　ۋىنحۋاتاڭداعى ”باسىلىم اسىل زاتتارى“ اتتى تاعى ءبىر ارناۋلى تاقىرىپتىق كورمەدە جۇڭگونىڭ وسى زامانعى باسپا سارا تۋىندىلارى مەن ەرەكشە باسىلىمدارى كورسەتىلگەن.

　　باس شۋجي شي جينپيڭ كورمە تەكشەسىندەگى تۇرلىشە باسىلىمداعى «شينحۋا سوزدىگىن» كورسەتىپ كوپشىلىككە: ”مىنا بىرنەشە باسىلىمنىڭ ءبارىن پايدالانىپ كورگەن ەدىم“، - دەدى.

　　«شينحۋا سوزدىگىنىڭ» وتكەن عاسىردىڭ 50 -، 60 - جىلدارىنداعى ءسال سارعىش تارتقان باسىلىمى باس شۋجيدىڭ ويىن وتكەن كۇندەرگە جەتەلەدى.

　　”ول كەزدە شانبەيدە اۋىل - قىستاققا تۇسكەن كەزىم، اتىزدا جۇمىس ىستەگەندە قالتاما «شينحۋا سوزدىگىن» سالىپ الاتىنمىن، دەمالعاندا الىپ شىعىپ، ءبىر - ەكى بەتىن پاراقتاپ، ءبىر - ءبىر ارىپتەن كورەتىنمىن. ءبىر ارىپتىڭ نەشە ءتۇرلى دىبىستالۋى بار ەكەنىن، نەشە ءتۇرلى ماعىناسى بار ەكەنىن، ءارىپتى، ءسوزدى قالاي قولدانعاندا، دۇرىس بولاتىندىعىن ۇيرەنەتىنمىن. ءبىز ماقالا جازعاندا ءبىر جولدا 5 − 6 جارىسپالى سويلەم، 5 − 6 تۇراقتى تىركەس قولدانساق بولا ما؟ ەكىتالاي، ءبارىن ءۇيىپ - توكپەي، بارلىعىن الىپ شىقپاي، سولاردىڭ ىشىنەن ەڭ دۇرىس، ەڭ جاقسى ءسوزدى تاڭداپ شىعۋ شەشۋشى ءتۇيىن ەسەپتەلەدى“.

　　كوكتەم مەرەكەسىندىك سۋرەتتەر، جەلىلەس سۋرەتتەر جانە ۇگىت سۋرەتتەرى − مەملەكەتتىك باسىلىم سارايىنىڭ ەرەكشە ساقتاۋلى زاتتارى.

　　”مىنا سۋرەتتى كىتاپشالار تولىق توبىمەن بار، بالا كەزىمدە نەشە قايتارا كورىپ شىققانمىن، «يۋەفيدىڭ شەشەسىنىڭ جازۋ شەگۋى»، «نيۋتوۋشان»، «شياۋلياڭۋاڭدى نايزالاۋ»، «قوس سۇڭگىلى لۋ ۋىنلۇڭ» «شياۋشاڭحى وزەنى»“... باس شۋجي كىتاپشا اتتارىن ءبىر - بىرلەپ ايتىپ شىقتى، ”بۇل سۋرەتتى كىتاپشالاردىڭ تاربيەلىك ءمانى كۇشتى، سۋرەتتى كىتاپشانى سىزعان ادام دا كوپ كۇش شىعارعان، ءبارى بىلىكتى بىلگىرلەر عوي“.

　　جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن ”ءۇش قىزىل، ءبىر قۇرۋ («قىزىل جارتاس»، «قىزىل كۇن»، «قىزىل تۋ شەجىرەسى»، «شارۋاشىلىق قۇرۋ تاريحى»)“، ”چيڭشانباۋلين («جاستىق جىرى»، «اۋىلداعى زور وزگەرىستەر»، «يان - اندى قورعاۋ»، «قالىڭ ورمان، قارلى دالا»)“ سياقتى كلاسسيك قىزىل تۋىندىلار قوعامدا كەڭ كولەمدى ىقپال تۋدىرعان.

　　باس شۋجي وسى تۋىندىلاردىڭ قولجازبالارى مەن كىتاپ باسىلىمىن زەر سالا كورگەن سوڭ تەبىرەنە بىلاي دەدى: ”وسى كىتاپتاردىڭ ءبارىن كەزىندە وقىپ شىققانمىن، قانشاما ادامدى جىگەرلەندىردى دەسەڭىزشى، وسى تاڭداۋلى كونە تۋىندىلاردى، كونە فيلمدەردى قازىر دە الىپ شىعىپ وقۋ، كورۋ كەرەك“.

　　ىلە - شالا باس شۋجي بايىرعى باسىلىمدار ساقتالعان لانتاي ۇڭگىرشە قويماسىنا كىرىپ، باسىلىمداردى ساقتاپ قويۋ، جيناپ ساقتاۋ جاعدايىن ناقتى ورىندا كوردى.

　　”لانتاي“ دەگەن جازۋ «حانناما . ءمانساپتىلار كەستەسىندەگى» ”ورداداعى لانتايدا ماڭىزدى كىتاپتار مەن حۇجاتتار ساقتالعان“ دەگەن سوزدەن الىنعان، كلاسسيك كىتاپتاردى ساقتايتىن قويما دەگەن ماعىنادا.

　　لانتاي ۇڭگىرشە قويماسىنىڭ 1 - قامباسىنداعى ويما باسىلىمدار ەرەكشە قويماسىندا حانزۋ، زاڭزۋ، موڭعۇل، مانزۋ ءتورت ءتۇرلى جازۋداعى دازاڭجيڭنىڭ ويما باسپاداعى نۇسقاسى ساقتالعان. جوعارى سورتتى المۇرت اعاشىنان، قىزىل قايىڭ اعاشىنان جاسالعان ويما باسپا باسىلىمدارى تالاي عاسىرلىق بوران - شاشىندى باسىنان وتكەرسە دە، وزگەشە باۋراعىشتىعىن ءالى دە ايگىلەۋدە.

　　باس شۋجي قويما سورەسىنىڭ تۇكپىر جاعىنا باياۋ كىرىپ، باعالى مادەني ەسكەرتكىشتەردى مۇقيات كورىپ، بايىرعى وركەنيەتتىڭ بۇگىنگە دەيىن جالعاسقان لەبى مەن جاي - جاپسارىن سەزىندى. ”كورە ءجۇرىپ سەزىنەيىك. بۇل ويما باسىلىمدارعا، ارعى زامان كىتاپتارىنا جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ اقىل - پاراساتى، رۋحى، مادەنيەتى سىڭىرىلگەن، ونان دا ماڭىزدىسى، ۇزىلمەي جالعاساتىن كۇش - قۋات سىڭىرىلگەن“.

　　2 - ءنومىرلى قويمادا «ءتورت قازىنا كىتابى» دەلىنەتىن ۋىنيۋانگىداعى، ۋىنسۋگىداعى، ۋىنجينگىداعى، ۋىنلانگىداعى ارعى زامان كىتاپتارىنىڭ ناق نۇسقاسى مەن سۋرەتكە الىنعان ۇقساتپالى نۇسقاسى تۇڭعىش رەت ءبىر ورىندا كورسەتىلىپ، «ءتورت قازىنا كىتابىنىڭ» بەينەسى تولىق ايگىلەنىپ، ”ءتورت ساراي مەن ءتورت قويما بىرىكتىرىلگەن“.

　　باس شۋجي شي جينپيڭ «ءتورت قازىنا كىتابىنىڭ» باسىلىم قاينارى، قاعازدا باسىلۋى، قورعاۋ - ساقتاۋ سياقتىلار جونىندەگى تانىستىرۋدى مۇقيات تىڭداپ، قىزمەتكەرلەرگە مىنانى قاداعالاي تاپسىردى:

　　”مەن جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ سان وزگەرىستى باستان كەشىرىپ قازىرگە جەتكەن وسى اسا قىمباتتى نارسەلەرىنە ايرىقشا كوڭىل بولەمىن. جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ كەيبىر ارعى زامان كىتاپتارى ۋاقىتتىڭ توزدىرۋىمەن ءبىرتالاي ازايىپ كەتتى، قالعان وسى اسىل قازىنالاردى، ءسوز جوق، امالدىڭ بارىنشا ويداعىداي قورعاپ، جاقسى قاستەرلەپ، دۇنيە جۇزىندەگى بىردەن - ءبىر ءۇزىلىس جاساماعان وسى وركەنيەتىمىزدى ۇزدىكسىز جالعاستىرا ءتۇسۋىمىز كەرەك“.

　　لانتاي ۇڭگىرشە قويماسىنان شىققاندا باس شۋجي شي جينپيڭ جۇڭگو مەملەكەتتىك باسىلىم سارايىنىڭ سالىنۋىن جانە باسقارىلۋىن تولىق تۇراقتاندىردى.

　　ول بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: ”باسىلىم سارايىن سالۋداعى اۋەلگى ماقسات − جيناپ ساقتاۋ، ءبىزدىڭ وسى تاريحي كەزەڭىمىزدە ەجەلدەن بەرگى جيناپ الۋعا بولاتىن ارعى زامان كىتاپتارىن، ماتەريالدارىن تولىق جيناپ، ويداعىداي قورعاپ، دۇنيە جۇزىندەگى بىردەن - ءبىر ءۇزىلىس جاساماعان وركەنيەتتى ۇزدىكسىز جالعاستىرا ءتۇسۋ. گۇلدەنگەن زاماندا مادەنيەت وركەندەيدى، ءبىزدىڭ وسىنداي ارمانىمىز جانە قابىلەتىمىز بار، وسى ءىرى ءىستى ويداعىداي ىستەۋىمىز كەرەك.

　　قانشالىق ارىداعى بايىرعىنى كورە الساڭ، سونشالىق ۇزاقتاعى بولاشاقتى كورە الاسىڭ.

　　جۇڭگو تاريح زەرتتەۋ اكادەمياسى بايىرعى مەن بۇگىندى جالعاستىرىپ تۇرعان ”مادەنيەت جوتاسى“ سانالاتىن بەيجيڭ ورتا ءوس سىزىعىنىڭ سولتۇستىككە ۇزارعان سىزىعىنداعى بەيجيڭ وليمپيادا باقشاسىنىڭ سەنترلى ءوڭىرىنىڭ مادەنيەت كەشەندى اۋماعىنا ورنالاسقان، 2019 - جىلى قۇرىلعان كەزدە باس شۋجي شي جينپيڭ ارنايى قۇتتىقتاۋ حات جولداپ، كوپشىلىكتى ”وتكەندى ءبىلىپ، بۇگىنگە عيبىرات ەتۋ، اقىلشى بولىپ، ادام تاربيەلەۋ رولىن تولىق ساۋلەلەندىرىپ، جۇڭگو تاريحىن زەرتتەۋدىڭ دامۋىن ىلگەرىلەتىپ، جۇڭگونىڭ تاريح ءىلىمىن زەرتتەۋ جاعىنداعى حالىقارالىق اۋىس - كۇيىستى، سەلبەستىكتى كۇشەيتۋ ءۇشىن ۇلەس قوسۋعا“ شابىتتاندىردى.

　　6 - ايدىڭ 2 - كۇنى تۇستەن كەيىن باس شۋجي شي جينپيڭ جۇڭگو تاريح زەرتتەۋ اكادەمياسىنا بارىپ قىزمەت تەكسەرىپ، تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزدى.

　　اكادەميا ىشىندەگى جۇڭگو ارحەولوگيا مۇراجايى ەلىمىزدەگى تۇڭعىش ارحەولوگيا اتىنداعى مۇراجاي. ەلىمىزدىڭ تاريحي دامۋىنداعى ماڭىزدى تۇيىندەر مەن ەلەۋلى ۋاقيعالاردى ۋاقىت ءوسى فورماسىندا ايگىلەگەن ”تاريحتىڭ داڭعىل جولىنا“ جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ ۇزاق تاريحى ويىپ جازىلعان.

　　باس شۋجي كورمە زالىنا كىرىپ، ”تاريحتىڭ داڭعىل جولىمەن“ الدىعا قاراي ءجۇرىپ، جاڭا ارحەولوگيالىق قازۋ جەتىستىكتەرى مەن كورمەگە قويىلعان مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ قورعالۋ جاعدايىن تاپتىشتەي ۇعىستى.

　　”بۇل انحۇيدىڭ مىڭچىڭىنداعى جاڭا تاس قۇرالدار داۋىرىندەگى ۋيچى عيباداتحاناسىنىڭ ەسكى جۇرتىنان قازىپ الىنعان ۇلكەن اۋىزدى قىش ىدىس، جاسالعانىنا قازىرگە دەيىن شامامەن 4800 جىل بولعان“. ءتۇسىندىرۋشى كورمەگە قويىلعان ءبىر قىش بۇيىمدى نۇسقاپ تۇرىپ بىلاي دەدى: ”ونىڭ ەرەكشەلىگى ۇستىنە سۋرەت ويىلىپ، بەلگى تۇسىرىلگەن، جەكە - جەكە ’كۇننىڭ‘، ’ايدىڭ‘، ’تاۋدىڭ‘ ءپىشىنى بەينەلەنگەن. ابستراكت بەينەلەۋ جانە بىرىكتىرۋ قاراپايىم سۋرەتتەردەن الدەقايدا اسىپ ءتۇسىپ، بىزگە حانزۋ ارىپتەرىنىڭ نوبايىن كورسەتىپ بەردى. ال ەلىمىزدەگى ەڭ ەرتەدەگى قىش بۇيىمدار 16 مىڭ جىلدان استام ۋاقىتتىڭ الدىندا - اق بايقالعان“.

　　”جۇڭگو دۇنيە ءجۇزى بويىنشا قىش بۇيىمدار ەڭ ەرتە جارىققا شىققان ەل مە“؟ - دەپ سۇرادى باس شۋجي تۇسىندىرۋشىدەن.

　　”ءيا، سولاي“.

　　”’ەڭ ەرتە جارىققا شىققان ەلدەردىڭ ءبىرى ەمەس‘، ’ەڭ ەرتە جارىققا شىققان ەل‘ بولدى - عوي“؟ - دەپ باس شۋجي تاعى سۇرادى.

　　”ءيا، سولاي، دۇنيە ءجۇزىنىڭ باسقا جەرلەرىنەن بايقالعان ەرتە زامانعى قىش بۇيىمدار نەگىزىنەن جۇڭگودان شىققاننان كەيىن تارالعان“.

　　جاڭا تاس قۇرالدار داۋىرىندەگى ”7000 جاستاعى“ قىش ءمۇسىن، جۋشۋ جازۋى باسىلعان جالپاق قىش شاۋگىم، ءتۇستى ايداعار ورنەگى تۇسىرىلگەن قىش تاباق، شيا پاتشالىعى داۋىرىندەگى ىرليتۋ ەسكى جۇرتىنان تابىلعان كوگىلدىر اقىقتان جاسالعان ايداعار ءپىشىندى ىدىس، شاڭ پاتشالىعى داۋىرىندەگى ءپىل ءتىسى ساقيناسى، جوۋ پاتشالىعى داۋىرىندەگى مىستان جاسالعان سيىر ءپىشىندى توستاعان... قازىپ الىنعان تاماشا مادەني ەسكەرتكىشتەر جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ نە ءبىر قيىندىقتارمەن ايقاسىپ، قاجىرلىلىقپەن شارۋاشىلىق قۇرعان تاريحي ىزدەرىن جاندى بەينەلەيدى.

　　”4000 جىلدان استام ۋاقىتتىڭ الدىنداعى نارسەلەر نەتكەن ادەمى“، ”بۇل تەحنيكا سول كەزدەردە وتە وزىق قوي“، ”وتە تاماشا ەكەن! جاساۋ تەحنولوگياسى وتە كەرەمەت ەكەن“... باس شۋجي كورە ءجۇرىپ ەرتەدەگى جۇڭگولىقتاردىڭ اقىل - پاراساتىن، جۇڭگونىڭ ەرتە زامانعى شۇعىلالى وركەنيەتىن شىنايى القادى.

　　”مەملەكەتتىك باسىلىم سارايىن، جۇڭگو تاريح زەرتتەۋ اكادەمياسىن كورۋ وتە پايدالى بولدى. مەن جۇڭگو مادەنيەتىنىڭ ۇزاق تاريحقا يە ەكەنىن، جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ كەنىشتى دە شۇرايلى ەكەنىن اناعۇرلىم شىنايى اڭعاردىم“.

　　وسىنداي تەرەڭ اسەرمەن باس شۋجي شي جينپيڭ ىلە - شالا جۇڭگو تاريح زەرتتەۋ اكادەمياسىنىڭ 7 - قاباتىنداعى ءماجىلىسحانادا مادەنيەتتى جالعاستىرۋ، دامىتۋ اڭگىمە ماجىلىسىنە قاتىناستى.

　　ماجىلىستە بەيجيڭ شىفان داشۋەسىنىڭ پروفەسسورى ياڭ گىڭ، بەيجيڭ داشۋەسىنىڭ ورىنباسار مەكتەپ باستىعى ۋاڭ بو، چيڭحۋا داشۋەسىنىڭ ورىنباسار مەكتەپ باستىعى پىڭ گاڭ، جۇڭگو قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى جۇڭگو شەكارا ءوڭىرىن زەرتتەۋ ورنىنىڭ باستىعى شيڭ گۋاڭچىڭ، جۇڭگو اسەمونەرشىلەر قوعامىنىڭ ءتوراعاسى فان دي - ان، نانجيڭ داشۋەسىنىڭ گۋمانيتارلىق، قوعامدىق عىلىمدار بويىنشا بىلىكتى پروفەسسورى مو ليفىڭ وسى زامانعى جۇڭگو امالياتىن كوورديناتا ەتىپ، ماركسيزمىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن جۇڭگونىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىمەن ۇشتاستىرۋدى ىلگەرىلەتۋ، جۇڭحۋا وركەنيەتىن جالعاستىرىپ تولىق نۇسقاداعى «رۋزاڭدى» قۇراستىرۋ زەرتتەۋىن ىلگەرىلەتۋ، اۋىس - كۇيىس جاساسىپ، ءوزارا ۇلگى الۋ بارىسىندا مادەنيەتتىڭ جالعاسۋىن، دامۋىن ىلگەرىلەتۋ، مادەنيەتتىڭ جالعاسۋىن، دامۋىن ىلگەرىلەتىپ، ۇلتتاردىڭ ارالاسۋىن، ىشتەسۋىن، توعىسۋىن جەبەۋ، ادەبيەت - كوركەمونەر جاسامپازدىعىندا جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىن اسقاقتاتۋ، كلاسسيك ايگىلى شىعارمالاردى جالپىلاستىرىپ، ءداستۇرلى مادەنيەتتى اسقاقتاتۋ جونىندە ىلگەرىندى - كەيىندى سوزگە شىقتى.

　　”كوپشىلىك تۇرلىشە تۇرعىدان لەبىز ءبىلدىردى، تۇجىرىمدى سوزدەرمەن تەرەڭ ماعىنا اڭعارتتى، ايرىقشا ويلاندىرادى ەكەن“.

　　كوپشىلىكتىڭ لەبىزىن مۇقيات تىڭداعاننان كەيىن باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: ”مادەنيەت مەملەكەت نەگىزىنە، ەل تاعدىرىنا قاتىستى. ەداۋىر ۋاقىتتان بەرى مەن جۇڭگوشا سوتسياليستىك مادەنيەت قۇرىلىسىن ىلگەرىلەتۋ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ وسى زامانعى وركەنيەتىن كوركەيتۋ سىندى كەلەلى تاقىرىپ جونىندە تولعانىپ كەلدىم، وسى رەتكى اڭگىمە ءماجىلىسىن اشۋداعى سەبەپ تە وسى“.

　　دۋ قول شاپالاق ءۇنى ىشىندە باس شۋجي شي جينپيڭ ماڭىزدى ءسوز سويلەدى.

　　جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ كورنەكتى ەرەكشەلىگىن ىشكەرىلەي يگەرۋ جونىندە توقتالعاندا، باس شۋجي جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ كوپتەگەن ماڭىزدى فاكتورى جونىندە كىدىرمەي مىسال كەلتىردى −

　　الەم كوپكە ورتاق بولۋ، الەمنىڭ ۇلى بىرلىگى سىندى قوعامدىق مۇرات، حالىقتى مەملەكەتتىڭ تياناعى ەتەتىن، مورالمەن بيلىك جۇرگىزەتىن باسقارۋ يدەياسى، جۇڭگونىڭ بايتاق دالاسىندا ءامىر - جارلىق بىردەي جۇرەتىن، كوپ نەگىزدى ءبىر تۇلعالانعان ۇلى بىرلىك ءداستۇرى، ءوزىن كەمەلدەندىرەتىن، وتباسىن جاقسى باسقاراتىن، مەملەكەتتى جاقسى باسقاراتىن، ەل - جۇرتتى ورنىقتىراتىن، كوركەيۋ مەن كۇيرەۋگە جاۋاپتى بولاتىن وتباسى - وتان سۇيىسپەنشىلىگى، ءمورالدى دا قامتىمدى بولۋ، اسىل قاسيەتتى ايگىلەپ، دۇرىستىقتى اسقاقتاتاتىن رۋحاني تالپىنىس، حالىقتى مولشىلىققا كەنەلدىرىپ، يگىلىككە بولەيتىن، بورىش پەن مۇددەگە تەڭ ءمان بەرەتىن ەكونوميكالىق ەتيكا، ادام مەن تابيعات توعىسقان، بارشا تىرشىلىك قاتار جەتىلەتىن ەكولوگيالىق ۇستانىم، شىندىقتى ءىس جۇزىنەن ىزدەيتىن، تانىم مەن ارەكەت بىرلىككە كەلگەن فيلوسوفيالىق يدەيا، ءىس ىستەگەندە تۇرلىشە جاعدايعا قاراي لايىقتى شارا قولداناتىن، ورتا جولدان اينىماي، جاراسىمدىلىققا جەتەتىن ويلاۋ ءادىسى، سەنىمدىلىكتى دارىپتەپ بەرەكە ورناتۋ، جاقىندارىنا مەيىرىمدى، كورشىلەرىمەن تاتۋ بولاتىن قارىم - قاتىناس قاعيداسى...

　　باس شۋجي بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: بۇل فاكتورلار جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ كورنەكتى ۇلاسپالىلىعىن، جاسامپازدىق سيپاتىن، ءبىر تۇتاستىعىن، سيىسىمدىلىعىن، بەيبىتشىلىك سيپاتىن بىرگە سومدادى.

　　”ەكىنى ۇشتاستىرۋدىڭ“ كەلەلى ءمانىن تەرەڭ ءتۇسىنۋ جونىندە توقتالعاندا، باس شۋجي مۇنى 5 جاققا جيناقتادى ءارى جاندى باياندادى −

　　”ۇشتاستىرۋ قۇراستىرۋ ەمەس، قاراپايىم فيزيكالىق اسەر ەمەس، قايتا تەرەڭ حيميالىق اسەر، بۇل ورگانيكالى بىرلىككە كەلگەن جاڭا مادەنيەت جاندى تۇلعاسىن جەتىلدىرگەن“؛

　　”ءبىزدىڭ سوتسياليزم نەلىكتەن وزگەشە؟ قالايشا قاۋلاعان تىرشىلىك تىنىسى مەن جالىندى كۇشكە يە بولعان؟ تەتىك − جۇڭگوشا ەرەكشەلىكتە، جۇڭگوشا ەرەكشەلىكتىڭ تەتىگى − ەكىنى ۇشتاستىرۋدا“؛

　　”جۇڭگوشا سوتسياليزم جولى ماركسيزمنىڭ جەتەكشىلىگىندە اشىلعان ءارى 5000 جىلدان اسقان جۇڭحۋا وركەنيەتى تاريحىنان اشىلعان“؛

　　”جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋ ەجەلگى وركەنيەتتى جالعاستىراتىن وسىزامانداندىرۋ، ەجەلگى وركەنيەتتى جوياتىن وسىزامانداندىرۋ ەمەس؛ بۇل جۇڭحۋانىڭ بايتاق دالاسىنان شىققان وسىزامانداندىرۋ، وزگە ەلدەن ءوز كۇيىنشە كوشىرىلگەن وسىزامانداندىرۋ ەمەس؛ وركەنيەتتى جاڭارتۋدىڭ ناتيجەسى، وركەنيەتتىڭ ءۇزىلۋىنىڭ تۋىندىسى ەمەس“...

　　ەگجەي - تەگجەيلى بايىمداپ ءتۇسىندىرۋ، ىشكەرىلەي تالداۋ جاساۋ جۇرتتى 5000 جىلدان اسقان جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ مايەكتى نەگىزىندە، جۇڭگوشا سوتسياليزمدى اشۋدا جانە دامىتۋدا ”ەكىنى ۇشتاستىرۋ“ ءسوزسىز باسىپ وتەتىن جول ەكەندىگىن اناعۇرلىم تەرەڭ تانىپ جەتۋگە جەتەكتەدى.

　　جاڭا مادەنيەت بورىشىن اناعۇرلىم ويداعىداي ارقالاۋعا توقتالعاندا، باس شۋجي پارتيا 18 - قۇرىلتايىنان بەرگى مادەنيەت قۇرىلىسىندا العا قويىلعان ءبىر قىدىرۋ جاڭا يدەيا، جاڭا كوزقاراس، جاڭا تۇجىرىمداردى قورىتىندىلادى −

　　پارتيانىڭ ۇگىت، يدەيا، مادەنيەت قىزمەتىنە جاپپاي باسشىلىعىنا تاباندى بولىپ جانە ونى كۇشەيتىپ، جاڭا مادەنيەت بورىشىن ارقالاپ، سوتسياليستىك مادەنيەتتە قۋاتتى ەل قۇرىپ، سوتسياليستىك مادەنيەتتىڭ تىڭ شۇعىلاسىن جاراتۋدى باسا دارىپتەدى؛

　　ماركسيزمنىڭ يدەولوگيا سالاسىنداعى جەتەكشىلىك ورنى سىندى ءتۇبىرلى تۇزىمگە تاباندى بولىپ، ماركسيزمنىڭ جۇڭگوشالانۋىن، زامانالانۋىن ىلگەرىلەتىپ، قۇدىرەتتى ۇيىستىرۋ قۋاتىنا جانە جەتەكشىلىك قۋاتقا يە سوتسياليستىك يدەولوگيا ورناتۋدى باسا دارىپتەدى؛

　　مادەنيەت سەنىمىنە تاباندى بولىپ، سوتسياليستىك مادەنيەتتىڭ گۇلدەنىپ - كوركەيۋىن ىلگەرىلەتىپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ وسى زامانعى وركەنيەتىن كوركەيتۋدى باسا دارىپتەدى؛

　　سوتسياليستىك وزەكتى قۇن كوزقاراسى ارقىلى مادەنيەت قۇرىلىسىنا جەتەكشىلىك ەتىپ، جۇڭگوشا سوتسياليزم جانە جۇڭگو ارمانى ۇگىت - تاربيەسىن كەڭىنەن ورىستەتىپ، جالپى حالىقتى مۇرات - سەنىم، قۇن ۇستانىمى، ءمورالدىق كوزقاراس جاعىندا تىعىز ىنتىماقتاستىرۋدى باسا دارىپتەدى؛

　　جۇڭگوشا فيلوسوفيالىق - قوعامدىق عىلىمداردى جەدەل ورناتىپ، ەلىمىزدىڭ ءىس جۇزىندىك جاعدايىن زەرتتەۋ باستاماسى ەتىپ، جۇڭگو جولىن بايىمداپ ءتۇسىندىرىپ، جۇڭگو امالياتىن شەشىپ ءتۇسىندىرىپ، جۇڭگو نازارياسىن ورناتۋدى باسا دارىپتەدى؛

　　جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىن جاسامپازدىقپەن تۇرلەندىرۋدى، جاسامپازدىقپەن دامىتۋدى ىلگەرىلەتىپ، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ ماڭگىلىك باۋراعىشتىعى مەن داۋىرلىك كەلبەتىن ايگىلەۋدى باسا دارىپتەدى؛

　　اقپاراتتىق قوعامدىق پىكىردىڭ تاراتۋ قابىلەتىن، جەتەكتەۋ قابىلەتىن، ىقپالىن، الەۋمەتتىك سەنىمدىلىگىن جوعارىلاتىپ، نەگىزگى اۋەندى اسقاقتاتىپ، وڭ ەنەرگيا تاراتىپ، جاڭا داۋىردە ەكپىندەي ىلگەرىلەيتىن نەگىزگى يدەيالىق قوعامدىق پىكىردى بەكەمدەۋدى، زورايتۋدى باسا دارىپتەدى؛

　　حالىقتى وزەك ەتكەن جاسامپازدىق بەتالىسىنا تاباندى بولىپ، قوعامدىق ونىمدىلىكتى ماڭداي الدى ورىنعا قويىپ، حالىقتىڭ رۋحاني كۇشىن كۇشەيتەتىن اناعۇرلىم كوپ تاڭداۋلى تۋىندىلاردى شىعارۋدى باسا دارىپتەدى؛

　　تاريحي مادەنيەت مۇرالارىن ءوز ومىرىندەي قاستەرلەپ، مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋدى، پايدالانۋدى جانە مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋدى، جالعاستىرۋدى كۇشەيتىپ، جۇڭحۋانىڭ مادەنيەت تامىرلاستىعىن ويداعىداي قورعاۋدى باسا دارىپتەدى؛

　　جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋدىڭ زاتتىق وركەنيەت پەن رۋحاني وركەنيەت ءوزارا سايكەستىرىلگەن وسىزامانداندىرۋ ەكەندىگىن، جالپى حالىقتىڭ رۋحاني تۇرمىس جاعىندا بىرگە بايۋىن جەبەيتىندىگىن، ادامنىڭ جان - جاقتى دامۋىن جەبەيتىندىگىن باسا دارىپتەدى؛

　　جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىن بەرىك ورناتىپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ورتاق رۋحاني مەكەنىن قۇرۋدى باسا دارىپتەدى؛

　　ينتەرنەت سىندى وتكەلدەن وتە الماساق، ۇزاق ۋاقىت بيلىك جۇرگىزۋ سىندى وتكەلدەن وتە المايتىندىعىمىزدى، ينتەرنەت سىندى وسى اينىمالى شامانى ىستەرىمىزدىڭ دامۋىنداعى ارتۋ شاماسىنا اينالدىرىپ، بەلسەندى، اقاۋسىز، ءورشىل، ىزگىلىككە ۇمتىلاتىن ينتەرنەت مادەنيەتىن جەتىلدىرىپ، ينتەرنەت وركەنيەتىن كوركەيتۋ كەرەكتىگىن باسا دارىپتەدى؛

　　مەملەكەتتىڭ مادەنيەت جۇمساق كۇشى مەن جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ ىقپال كۇشىن جوعارىلاتىپ، حالىقارالىق تاراتۋ قابىلەتى قۇرىلىسىن كۇشەيتىپ، جۇڭگو حيكاياسىن ويداعىداي بايانداپ، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ دۇنيە جۇزىنە اناعۇرلىم ويداعىداي بەت الۋىن ىلگەرىلەتۋدى باسا دارىپتەدى؛

　　بۇكىل ادامزاتتىڭ ورتاق قۇندىلىعىن اسقاقتاتىپ، الەمدىك وركەنيەت باستاماسىن تياناقتاندىرىپ، وركەنيەتتەردىڭ اۋىس - كۇيىسىن، ءوزارا ۇلگى الۋىن ىلگەرىلەتىپ، دۇنيە ءجۇزى وركەنيەتىنىڭ گۇلباقشاسىن بايىتۋدى باسا دارىپتەدى، ت. ب.

　　باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: وسى ماڭىزدى كوزقاراستار جاڭا داۋىردەگى پارتيانىڭ مادەنيەت قۇرىلىسىنا باسشىلىق ەتۋدەگى امالياتتىق تاجىريبەلەرىنىڭ نازاريالىق قورىتىندىسى، ۇگىت، يدەيا، مادەنيەت قىزمەتىن ويداعىداي ىستەۋدەگى ءتۇبىرلى بويسۇنۋ ولشەمى، ءسوز جوق، ۇزاق ۋاقىت تاباندى بولۋ، دايەكتىلەندىرۋ، ۇزدىكسىز بايىتۋ، دامىتۋ كەرەك.

　　جاڭا تاريحي باستامادا مادەنيەتتىڭ گۇلدەنۋىن ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتۋدە، مادەنيەتتە قۋاتتى ەل قۇرۋدا، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ وسى زامانعى وركەنيەتىن كوركەيتۋدە، ءسوز جوق، مادەنيەت سەنىمىن بەكەمدەۋدى، اشىق، سيىسىمدى بولۋدان جازباۋدى، تۋراشىلدىقتان اينىماي جاڭالىق اشۋعا تاباندى بولۋدى ىسكە اسىرۋ كەرەك.

　　جاڭا داۋىردەگى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى مەن جۇڭگو حالقى ادامزات وركەنيەتىنىڭ گۇلباقشاسىنا قايتكەندە تىڭ دا اناعۇرلىم زور ۇلەس قوسا الادى؟

　　باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ باتىل دا پارمەندى ءسوزى ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەن اتتاپ ءوتىپ، بولاشاققا باعدار سىلتەدى −

　　”تاريحقا ەڭ جاقسى مۇراگەرلىك ەتۋ − جاڭا تاريح جاراتۋ؛ ال، ادامزات وركەنيەتىنە ەڭ ۇلكەن قۇرمەت − ادامزات وركەنيەتىنىڭ جاڭا فورماتسياسىن جاراتۋ“.