حان داۋىرىندەگى ”شالىك قالاسىنىڭ“ شىن تۇلعاسى قايتا كورىندى

حان داۋىرىندەگى ”شالىك قالاسىنىڭ“ شىن تۇلعاسى قايتا كورىندى

− ارحەولوگيالىق قازبا شونجىداعى شىچىڭزى ەسكى جۇرتىنىڭ تاريحي سىرىن اشتى

شىچىڭزى ەسكى جۇرتىنىڭ باتىس سولتۇستىگىندەگى قاراۋىلحانا جانە قالا قورعانى (ماتەريالدىق سۋرەت).

　　5 - ايدىڭ 5 - كۇنى 2019 - جىلعى مەملەكەتتىك 10 ۇلكەن ارحەولوگيالىق بايقاۋدىڭ ناتيجەسى جاريالاندى، شينجياڭ شونجى شىچىڭزى ەسكى جۇرتى تىزىمدىك قاتارىنان ورىن الىپ، ءار سالانىڭ نازارىن اۋداردى. ول كەزەكتە شينجياڭنان بايقالعان تۇڭعىش حان داۋىرىندەگى اسكەري قالاشىق ەسكى جۇرتى، ماماندار ونىڭ كەزىندە اتاعى جەر جارعان حان داۋىرىندەگى شالىك قالاسىنىڭ كونە جۇرتى، حان پاتشالىعىنىڭ باتىس ءوڭىردى ءونىمدى جونگە سالۋىنداعى جانە باسقارۋىنداعى تاريحي كۋاسى ەكەندىگىن تۇراقتاندىردى.

　　2014 - جىلدان 2019 - جىلعا دەيىن، ارحەولوگيا قىزمەتكەرلەرى ۇزدىكسىز اشۋ جانە زەرتتەۋ ارقىلى دۇنيە جۇزىنە حان داۋىرىندەگى ءبىر ەسكى جۇرتتىڭ تاريحي سىرىن اشتى.

اتاعى جەر جارعان اسكەري قالاشىقتىڭ ەسكى جۇرتى

　　جاز باسىنداعى شونجى اۋدانىنىڭ جانبۇلاق كورىنىس ءوڭىرى، كوز جەتپەس جاسىل ءبيداي اتىزى جەلمەن تەربەلەدى، بانجياگوۋ قالاشىعىنىڭ ماگوۋلياڭ قىستاعى وسى جەرگە جايعاسقان، مىنە بۇل ارا شىچىڭزى ەسكى جۇرتى.

　　”ۇزدىكسىز اشۋ جانە زەرتتەۋ ارقىلى ءبىز ەسكى جۇرتتىڭ قۇرىلىمدىق ورنالاسۋى مەن يقۋاتتىق بولىكتەرىن تۇراقتاندىردىق“، - دەدى 5 - ايدىڭ 8 - كۇنى شينجياڭ مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ ورنىنىڭ تەتە اعا زەرتتەۋشىسى تيان شياۋحۇڭ ءتىلشىنىڭ سۇحباتىن قابىلداعاندا. ول شىچىڭزى ەسكى جۇرتىن ارحەولوگيالىق بايقاۋ نىسان گرۋپپاسىنىڭ جاۋاپتىسى ەدى.

　　اۋەدەن تۇسىرىلگەن كارتادان مىنانى كورۋگە بولادى: تىك ءتورتبۇرىش ەسكى جۇرت تاۋ جاعالاپ، سۋ جاستانىپ جارقاباققا سالىنعان، سولتۇستىگى بيىك، وڭتۇستىگى الاسا، ەڭ ۇلكەن تومەندەۋ پارقى 200 مەتر. باتىس جاعى، سولتۇستىك جاعى قالا قورعانى، شىعىس جاعى، وڭتۇستىك جاعى تەرەڭ شاتقال، شاتقال تاعانىنداعى ماگوۋ وزەنى وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي قالانىڭ شىعىسىن وراپ وتەدى، قالانىڭ سىرتىندا قورعانىس ۇرا بار؛ ەسكى جۇرتتىڭ باتىس سولتۇستىك ءمۇيىسى مەن شىعىس سولتۇستىك مۇيىسىندە بىردەن قاراۋىلحانا بار، قالانىڭ بىردەن - ءبىر ەسىگى باتىس قالا قورعانىنىڭ ورتاسىنا ورنالاسقان، بۇكىل ەسكى جۇرتتىڭ جالپى اۋدانى 110 مىڭ شارشى مەتر. قالانىڭ ىشىنە باتىس سولتۇستىك قالا قورعانىن جاستاي تاعى 20 مىڭ شارشى مەترلىك ىشكى قالا سالىنعان.

　　سولتۇستىك قالا قورعانىنداعى شىعىڭقى ەكى قاراۋىل تۇعىرى شىچىڭزى ەسكى جۇرتىنىڭ قورعانىس ەرەكشەلىگىن ايگىلەيدى، قالانىڭ ىشىنەن قازىپ الىنعان قىرۋار اسكەري قارۋ - جاراق، ساۋىتتاعى تەمىر قيىقتار دا وسى ەرەكشەلىكتى ەرەكشەلەندىرە تۇسكەن. قالانىڭ ىشىنەن قازىپ الىنعان بۇيىمداردىڭ بارىندە حان ءداۋىرىنىڭ ايقىن ەرەكشەلىگى بار، ماماندار جازبا دەرەكتەرمەن بىرلەستىرىپ دالەلدەۋ ارقىلى ونىڭ حان ءداۋىرىنىڭ ايگىلى ساردارى گىڭ گۇڭنىڭ قورعاعان شالىك قالاسى ەكەنىن تۇراقتاندىردى.

　　”شىچىڭزى ەسكى جۇرتى تيانشان تاۋ سىلەمىنىڭ سولتۇستىك باۋرايىنداعى بۇيراتقا جايعاسقان، قۇلاما جەر ءتۇزىلىسى قورعانىسقا جەڭىل، شابۋىلداۋعا قيىن بولىپ، تيانشان تاۋىنىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىنىڭ بارىس - كەلىسىن القىمدايتىن ماڭىزدى قىساڭ. جاڭا ەرانىڭ 75 - جىلى حان ءداۋىرىنىڭ ايگىلى ساردارى گىڭ گۇڭ ’شالىك قالاسى بويىنداعى سۋلى شاتقال قورعانىسقا ءتيىمدى‘ دەپ ەسەپتەپ، جينمان قالاسىنان (قازىرگى جەمسارى) شەگىنىپ، شالىك قالاسىنا بارىپ قورعانىس جاسايدى. جازبا دەرەكتەردەگى ەستەلىك شىچىڭزى ەسكى جۇرتىنىڭ جاعراپيالىق ورتاسىمەن بۇكىلدەي ساي كەلەدى، قازىپ الىنعان مۇرالاردا دا حان ءداۋىرىنىڭ ايقىن ەرەكشەلىگى بار، گىڭ گۇڭنىڭ باتىس وڭىردە ارەكەت جاساعان ۋاقىتىمەن ءدال كەلەدى، وسى ارقىلى ءبىز شىچىڭزى ەسكى جۇرتىن حان داۋىرىندەگى شالىك قالاسىنىڭ ەسكى جۇرتى ەكەنىن جورامالدادىق“، - دەدى تيان شياۋحۇڭ.

ىلۋدە ءبىر كەزدەسەتىن ”حان ءداۋىرىنىڭ وتتىقتى قازانى“

　　كوپتەگەن ماماندار شىچىڭزى ەسكى جۇرتىن حان ءداۋىرىنىڭ بايىرعى قالاسى دەپ تۇراقتاندىردى، بۇنىڭ باستى نەگىزى وسى جەردەن قازىپ الىنعان قىرۋار باعالى مۇرالار ەدى.

　　ەسكى جۇرتتان حان داۋىرىندەگى كەرپىش، حان داۋىرىندەگى قىشى مولىنان قازىپ الىندى، ورنەكتى قاڭىلتاق كەرپىشتەگى بۇلت ناقىشى كۇشتى داۋىرلىك ەرەكشەلىك الادى. ”مۇنداي بۇلت ناقىشى ورنەكتەلگەن ورنەكتى قاڭىلتاق كەرپىش ەكى حان داۋىرىندە ەرەكشە كەڭىنەن تارالعان. جاساۋ مانەرىنەن الىپ قاراساق تا، شىعىس حان ءداۋىرىنىڭ باستاپقى جىلدارىنىڭ ەرەكشەلىگى دە ايقىن. بۇدان سىرت، زيراتتىقتان حان ءداۋىرىنىڭ كوپتەگەن ۋجۋ جارماعىن تەرىپ الدىق. تاعى تيپتىك حان ءداۋىرىنىڭ ەرەكشەلىگىن العان كوپتەگەن كوزە قۇتى، ماي شام، كۇبى سياقتى ىدىس - اياقتارىن، جابدىقتارىن قازىپ الدىق“، - دەدى شينجياڭ مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ ورنىنىڭ زەرتتەۋشىسى ۋ يۇڭ تانىستىرا. بۇل جورامال كومىرتەگى 14 ارقىلى جىل ولشەۋ ساندى مالىمەتىنىڭ سىپاتتاۋىنا يە بولدى.

　　شىچىڭزى ەسكى جۇرتىنان تاعى ءبىر ەرەكشە قىش بۇيىم قازىپ الىندى. ”تەگەنەگە ۇقسايدى، ورتاسىندا دوڭگەلەك مورجاسى بار، ’جەرگىلىكتى وتتىقتى قازانعا‘ ۇقساپ قالادى. بۇل سول كەزدەگى باتىس ءوڭىردىڭ ىدىس - اياعى ەمەس ەكەنى ايدان انىق، شينجياڭ ءوڭىرىنىڭ باسقا جەرىنەن دە مۇنداي قازان - وشاق قازىپ الىنباعان. كوپشىلىك مۇنى وسى جەردە قورعانىستا تۇرعان ساردار - جاساقتار ورتا جازىقتان الا كەلگەن بولۋى مۇمكىن دەپ تۇسپالدادى“. ۋ يۇڭ زور قىزىعۋ تانىتىپ: ”تەگەنەنىڭ تۇبىندە جانە قالدىق زات بار“ دەدى.

　　”شىچىڭزى ەسكى جۇرتىنان قازىپ الىنعان قىرۋار حان ءداۋىرىنىڭ تيپتىك ىدىس - اياق جابدىقتارى شينجياڭ وڭىرىندە ارحەولوگيالىق جاقتان مادەنيەتتى داۋىرگە ايىرۋدا كورسەتكىشتىك مانگە يە“، - دەدى تيان شياۋحۇڭ.

　　وسى رەتكى ارحەولوگيالىق قازبا قيمىلىنا ىلگەرىندى - كەيىندى شينجياڭنىڭ ءىشى - سىرتىنان 10 نەشە قاتىستى ورىن قاتىناسىپ، كوپ ءتۇرلى جوعارى عىلىم - تەحنيكالىق تاسىلدەر قولدانىپ، توپىراق، حايۋانات - وسىمدىكتەر، قاشىقتان بارلاۋ، اۋەدەن ولشەۋ سياقتى كوپ ءتۇرلى پاندەر بىرلەسكەن زەرتتەۋلەردى تەڭ قادامدا ورىستەتتى. ءبىرسىپىرا زەرتتەۋ تابىستارى حان داۋىرىندە شالىك قالاسىندا كوپ ءتۇرلى شارۋاشىلىقتىڭ قاتار ءومىر سۇرگەن ءوندىرىس كورىنىسىن كەسكىندەدى: سول كەزدەگى شونجى قازىرگى كەزدەن جىلى دا ىلعال بولعان. سول كەزدە ەگىن شارۋاشىلىعى ءوندىرىسى نەگىز ەتىلىپ، نەگىزىنەن ارپا جانە ءبيداي ەگىلگەن، سونىمەن بىرگە سيىر، قوي باعۋدى نەگىز ەتكەن مال شارۋاشىلىعى بار، تاعى از مولشەردە ساۋدا قيمىلدارى بولعان.

　　”تۇتاس شينجياڭدا كوپ جەردەن ەسكى جۇرت قازىلعان، ەكى حان داۋىرىندەگى قالا جۇرتى دەپ تۇراقتاندىرىلعانى تەك وسى بىرەۋ عانا. شىچىڭزى ەسكى جۇرتىنداعى ارحەولوگيالىق قازبا شينجياڭ وڭىرىندەگى ەكى حان داۋىرىندەگى قالا جۇرتى ارحەولوگيالىق بايقاۋىنداعى اقتاڭداقتى تولتىردى“، - دەدى تيان شياۋحۇڭ.

　　تىڭعىلىقتى جۇرىلگەن دالا ارحەولوگيا قىزمەتى، تارتىمدى تابىستار شونجىداعى شىچىڭزى ەسكى جۇرتى ارحەولوگيالىق بايقاۋى نىسانىن ”2016 − 2017 - جىلعا دەيىنگى دالا ارحەولوگيا سيلىعىنىڭ“ 2 - دارەجەلى سيلىعىنا يە ەتتى. بۇل جۇڭگو ارحەولوگيالىق قوعامى باعالايتىن جۇڭگو ارحەولوگيا سالاسىنىڭ دالا ارحەولوگياسىنا بەرەتىن ەڭ جوعارى سيلىعى ءارى قازىرگە دەيىن شينجياڭ ارحەولوگياسىنىڭ دالالىق قازبا جاعىندا العان ەڭ جوعارى سيلىعى.

حان پاتشالىعىنا قاراستىلىقتىڭ تاريحي دالەلى

　　شىچىڭزى ەسكى جۇرتى قازىرگە دەيىن شينجياڭ وڭىرىنەن بايقالعان بىردەن - ءبىر ءداۋىرى دۇرىس، سەنىمدى، ءتۇزىلىسى نەگىزىنەن ءبۇتىن، ساقتالۋ جاعدايى جاقسى، مادەنيەت ەرەكشەلىگى ايقىن حان ءداۋىرىنىڭ بايىرعى جۇرتى. 2013 - جىلى ول مەملەكەت بويىنشا ءتۇيىندى قورعالاتىن مادەنيەت ەسكەرتكىش ورنى بولدى.

　　حان داۋىرىنەن باستاپ شينجياڭ ءوڭىرى رەسمي جۇڭگو تەرريتورياسىنىڭ ءبىر بولىگىنە اينالدى. جاڭا ەرادان بۇرىنعى 60 - جىلى باتىس حان پاتشالىعى باتىس ءوڭىر باسقاقتىعىن قۇرىپ، ونى باتىس ءوڭىردى باسقاراتىن اسكەري اكىمشىلىك ورگان ەتتى. شىچىڭزى ەسكى جۇرتى حان پاتشالىعىنىڭ باتىس ءوڭىردى ءونىمدى جونگە سالعاندىعىنىڭ جانە باسقارعاندىعىنىڭ تاريحي دالەلى.

　　شالىك قالاسىنىڭ تاريحتا اتى قالۋىنداعى سەبەپ، ايگىلى ساردار گىڭ گۇڭنىڭ كەزىندە وسى ارادا وشپەس ەڭبەك سىڭىرگەندىگىنەن. ول وتە از ساردار مەن جاساقتى باستاپ، قاندى شايقاس جۇرگىزىپ، وزىنەن 100 ەسە اساتىن ھۇن اسكەرلەرىن جەڭىپ، ”ار - نامىسى سۋ ۋدان اسقان“ ادالدىعىمەن، باتىرلىعىمەن سوڭعىلاردىڭ قۇرمەتىنە بولەنىپ، شالىك قالاسى ءۇشىن باتىرلىق اڭىز قالدىرىپ كەتتى.

　　شينجياڭ مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ ورنىنىڭ باستىعى لي ۋىنيىڭ مىنالاردى ءبىلدىردى: ”جاقىنعى جىلداردا قالا ارحەولوگياسى شينجياڭنىڭ دالا ارحەولوگياسىنداعى ماڭىزدى تۇيىندەرىنىڭ ءبىرى بولدى. شينجياڭدا ءبىر قىدىرۋ قالا جۇرتتارىنىڭ جالعاسۋ ۋاقىتى ەداۋىر ۇزاق، قايتا - قايتا پايدالانىلعاندىقتان، قالانىڭ قۇرىلىستارى اۋىر ءبۇلىندى، ال شىچىڭزى جەكە - دارا تۇرعان حان ءداۋىرىنىڭ قالا جۇرتى، ءداۋىرى دۇرىس، سەنىمدى، ءتۇزىلىسى نەگىزىنەن ءبۇتىن، ساقتالۋ جاعدايى جاقسى، مادەنيەت ەرەكشەلىگى ايقىن، بۇل ءبىزدىڭ قازىر جۇرگىزىپ جاتقان ەكى حان داۋىرىندەگى باتىس ءوڭىر باسقاقتىعى ەسكى جۇرتى ارحەولوگياسى جونىنەن وي سالاتىن ءمان الاتىنى داۋسىز“.

　　شىچىڭزى ەسكى جۇرتى ارحەولوگيا جەتىستىگى شينجياڭنىڭ حان داۋىرىنەن باستاپ جۇڭگو تەرريتورياسىنىڭ ايىرىلماس ءبىر بولىگى، شينجياڭداعى ۇلتتار مادەنيەتى ورتا جازىق مادەنيەتىمەن ىشتەسىپ، توعىسىپ، تىنىستاس بولعاندىعى سىندى تاريحي شىندىقتى تۇسىندىرۋدە ماڭىزدى تاريحي قۇنعا جانە رەال مانگە يە.

　　لي ۋىنيىڭ بىلاي دەدى: ”شىچىڭزى ەسكى جۇرتى جانبۇلاق كورىنىس وڭىرىنە ورنالاسقان، مادەنيەت ارقىلى ساياحاتتى جەبەپ، ساياحات ارقىلى مادەنيەتتى ايگىلەۋدە تابيعي باسىمدىققا يە. قاتىستى تاراۋلاردىڭ ەسكى جۇرتتى قورعاۋدى جاقسى ىستەۋ نەگىزىندە، ەسكى جۇرت باقشاسىن قۇرۋىن ءۇمىت ەتەمىز، وسىلاي ىستەگەندە شالىك قالاسىنىڭ قاتپارى قالىڭ تاريحي مادەنيەتىنىڭ جاي - جاپسارىن ساقتاپ، جالعاستىرىپ قالماستان، ونان دا ماڭىزدىسى، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ حان ءداۋىرىنىڭ وسى قالا جۇرتى ارقىلى شينجياڭ تاريحىن تۇسىنۋىنە مۇمكىندىك جاساي الامىز“.