انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى يۇي جياڭيان
11 ـ ايدىڭ 26 ـ كۇنى شينجياڭ جەمسارى مەملەكەت دارەجەلى قۇرلىقتىق تاقتاتاس مايىن الۋدان ۇلگى كورسەتۋ رايونىنان قۋانىشتى حابار تارالدى، بيىل تاقتاتاس مايىنىڭ جالپى ٴونىم مولشەرى ٴبىر ميلليون توننادان اسىپ، ەلىمىزدەگى تۇڭعىش جىلدىق ٴونىم مولشەرى ميلليون توننادان اسقان مەملەكەت دارەجەلى قۇرلىقتىق تاقتاتاس مايىن الۋدان ۇلگى كورسەتۋ رايونىنا اينالعان.
تاقتاتاس مايى داعدىلى ەمەس ماي قورى سانالادى، ساڭلاۋى شاش تالشىعىنىڭ مىڭنان بىرىندەي عانا، ٴسىڭۋ مولشەرى نەبارى 1 _ 0.1 دارسي، بۇل 0.00001 شارشى سانتيمەتر _ 0.0001 شارشى سانتيمەترگە بارابار، ونى اشۋ وتە قيىن، كاسىپ سالاسىندا قايراق تاستان ”ماي تارتۋ“ دەپ سۋرەتتەلەدى، ول مۇناي ونەركاسىبى سالاسىنداعى ”ماشاقاتتى ٴتۇيىن“ بولىپ تابىلادى. 10 نەشە جىلدان بەرى، شينجياڭ مۇناي الابى تەحنيكالىق قيىن تۇيىندەردەن بىرتىندەپ قامال الىپ، دالمە ـ ٴدال بارلاۋدان مۇناي، گاز مولىنان جينالعان وڭىرگە دەيىن، تاقتاتاس مايى كاسىپ سالاسى تىڭ ساتىعا قادام تاستادى.
”ماشاقاتتى ٴتۇيىندى“ شەشتى
اشۋ توتەنشە قيىن، ونىڭ ۇستىنە اشۋ وزىندىك قۇنى جوعارى بولعاندىقتان، وتكەن ٴبىرتالاي ۋاقىتتا تاقتاتاس مايىن اشۋدىڭ ەكونوميكالىق قۇنى جوق دەپ قارالعان ەدى.
21 ـ عاسىردىڭ باس شەنىنە كەلگەندە، بۇكىل دۇنيە جۇزىندە مۇنايعا قاجەتتىڭ ارتۋى جانە داعدىلى ساقتالعان مۇناي بايلىعىنىڭ ازايۋى ىقپالىنا ۇشىراعاندىقتان، داعدىلى ەمەس ساقتالعان تاقتاتاس مايى بىرتىندەپ دۇنيە ٴجۇزىنىڭ نازارىنا ىلىكتى. ”ەڭ تيپتىك مىسال امەريكا تاقتاتاس مايى توڭكەرىسى ارقىلى مۇناي يمپورت ەتەتىن ەلدەن مۇناي ەكسپورت ەتەتىن ەلگە اينالىپ، وسى ارقىلى دۇنيە ٴجۇزىنىڭ ەنەرگيا كارتاسىن وزگەرتتى“، ـ دەدى حۋايروۋ تاجىريبەحاناسى شينجياڭ بازاسىنىڭ بىلىكتى مامانى تاڭ يۇڭ.
ەلىمىزدىڭ قازىندى بايلىق باسىمدىعىنىڭ ەرەكشەلىگى ”كومىر مول، مۇناي تاپشى، گاز از“. ”تاقتاتاس مايى _ قازىرگى كەزەڭدەگى ەلىمىزدىڭ مۇناي بايلىعىنداعى ەڭ رەال بالاما تولىقتاما سانالادى“. شينجياڭ مۇناي الابى جيچيڭ مۇنايلىعى جۇمىس اۋماعىنىڭ تەحنيكا مامانى ۋ چىڭمەي بىلاي دەدى: قۇرلىقتىق تاقتاتاس مايىن كولەمدى اشۋدى جۇزەگە اسىرۋ _ ٴارى ەلىمىزدەگى قازىر بار مۇناي، گاز بايلىعى باسىمدىعى جاعدايىنداعى قاجەتتى تاڭداۋ، ٴارى ەنەرگيامەن قامداۋعا كەپىلدىك ەتۋدەگى ”تىرەك“ رولىن ويداعىداي ساۋلەلەندىرىپ، مەملەكەتتىڭ ەنەرگيا حاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدەگى تابيعي تاڭداۋ.
2010 ـ جىلى شينجياڭ مۇناي الابى تاقتاتاس مايىن اشۋدى سىناقتان وتكىزۋدى باستاپ، جەمسارى اۋدانىنداعى جي 25 ـ ۇڭعىماسىنا ورنالاستىردى، قىسىممەن جارعاننان كەيىن، ورتا ەسەپپەن كۇنىنە وندىرىلەتىن ماي 18.25 توننا بولىپ، 22 توننا ماي سىناق رەتىندە الىندى، وسىلايشا جەمسارى ويىسى پەرىم جۇيەسى لۋساۋگوۋ شوعىرى تاقتاتاس مايى بايقالدى.
ىلە ـ شالا 2011 ـ جىلى تاعى بىر ۇڭعىما _ جي 172 ـ ۇڭعىماسى اشىلدى، ايتسەدە اشىلعان ۇڭعىمانىڭ ٴونىم مولشەرى ويلاعانداي شىقپادى، كۇندىك ٴونىم مولشەرى نەبارى 1.8 توننا عانا بولدى.
بالكىم تىك ۇڭعىمانى بۇرعىلاۋدا كەنىشتى اۋماققا كەزدەسۋ از بولعان شىعار؟ شينجياڭ مۇناي الابى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، تالداۋ جاساعاننان كەيىن، جي 172 ـ ۇڭعىماسىن قىرىنان ۇڭعىلاۋدى گوريزونتال ۇڭعىما جي 172-H ۇڭعىماسىنا وزگەرتۋدى ۇيعاردى.
مۇناي ـ گاز بارلاۋ سالاسىنداعى ”كەنىشتى“ دەگەنىمىز مۇناي ـ گاز بايلىعى مولىنان جينالعان اۋماقتى مەڭزەيدى.
گوريزونتال ۇڭعىما ”L“ فورماسىندا بولادى، الدىمەن ٴبىر تىك ۇڭعىما قازىلىپ، سودان كەيىن قيعاشتاتىپ، سوڭىنان گوريزونتال تەسىپ، بۇرعىنىڭ ۇشىن باستان ـ اياق كولدەنەڭىنەن وتكىزىپ، كەنىشتى اۋماق سىندى ”التىن نىسانانى“ دالمە ـ ٴدال پارىقتايدى.
ۇڭعىمانى وزگەرتكەننەن كەيىن، تاعى جي 172-H ۇڭعىماسىندا كولەمدى قىسىممەن جارۋ سىناعى جۇرگىزىلىپ، 16031 تەكشەمەتر سۋ جىبەرىلىپ، 1798 تەكشەمەتر كۆارتس قۇم قۇيىلىپ، ەلىمىزدەگى تۇڭعىش ”ون مىڭ تەكشەمەتر سۋ، مىڭ تەكشەمەتر قۇم تولتىرىلعان“ قىسىممەن جارۋ تەحنولوگياسىندىق ۇڭعىماعا اينالدى.
تاقتاتاس مايىنىڭ وزىندەگى ساڭلاۋ وتە كىشكەنە بولادى، قىسىممەن جارۋ دەگەنىمىز ادام كۇشىمەن جارىپ، جاتىندى وزگەرتىپ، اناعۇرلىم كوپ ساڭلاۋ اشۋ بولىپ تابىلادى.
قىسىممەن جارعان كەزدە الدىمەن سۋ جىبەرىپ سۇيىقتىق ارقىلى تاقتاتاس مايى اعىپ شىعاتىن ارنانى اشىپ، ونان سوڭ كۆارتس قۇم قۇيىپ ارنانى تىرەپ، جەر بەتىمەن تۇتاساتىن مۇناي ـ گاز ”جوعارى قارقىندى تاس جولىن“ سالۋ كەرەك.
2012 ـ جىلى ۇڭعىما اشىلىپ، 4.0 ميلليمەترلىك شۇمەكپەن سىناقتان وتكىزىلىپ، ٴۇرتىس 14 كۇن سۇيىقتىق جىبەرىلگەننەن كەيىن، جي 172 _ H ۇڭعىماسىنان ونەركاسىپتىك ماي اعىنى شىقتى، ٴبىر جىلدىق مەرزىمدەگى كۇندىك ورتاشا ماي ٴونىمى 24.5 توننا بولىپ، كۇندىك ەڭ جوعارى ماي ٴونىمى 69.46 تونناعا جەتىپ، جۇڭگوداعى تۇڭعىش ونەركاسىپتىك قۇنى بار تاقتاتاس مايى ۇڭعىماسىنا اينالدى.
بۇل شينجياڭ مۇناي الابىنىڭ تاقتاتاس مايىن اشۋ سەنىمىن بارىنشا بەكەمدەي ٴتۇستى.
جوعارىدان تومەنگە دەيىن جول ىزدەدى
2013 ـ جىلى جانە 2014 ـ جىلى، شينجياڭ مۇناي الابى تاعى دا 10 جەتەكشى سىناق ۇڭعىماسىن ورنالاستىردى.
”10 ۇڭعىمانىڭ جىلدىق ٴوندىرىس قۋاتىنىڭ ويلاعانىمىزدان الدەقايدا تومەن بولاتىنىن ەشكىم ويلاماعان ەدى“. شينجياڭ مۇناي الابى جيچيڭ مۇنايلىعى جۇمىس اۋماعى گەولوگيالىق زەرتتەۋ ورتالىعى پارتيا ياچەيكاسىنىڭ شۋجيى چىن ي ـ ۋي بىلاي دەدى: وسى رەتكى ساتسىزدىكتەن كەيىن، تاقتاتاس مايىن اشۋ كەشەۋىلدەتىلدى، كوز جەتپەي تۇرىپ ىستەۋگە باتىلىمىز بارمادى.
2017 ـ جىلى شينجياڭ مۇناي الابى قايراتقا ٴمىنىپ تاعى دا سىناق ەتىپ، جي 23، جي 25 ەكى كولدەنەڭ ۇڭعىما اشتى. جوعارى ونىمگە قول جەتكىزۋ ٴۇشىن، اشۋ، قارجى قوسۋدا بۇرعىعا ىلەسە باعىتتاۋ سياقتى وزىق تەحنيكالاردى ەنگىزىپ، قىسىممەن جاردى، ياعني جيىلەتىپ كەستى.
اقىرىندا، وسى ەكى ۇڭعىما جوعارى ونىمگە يە بولىپ، شينجياڭ مۇناي الابى تاقتاتاس مايىن اشۋ سەنىمىن سەرپىلتتى.
2018 ـ جىلى شينجياڭ مۇناي الابى 58 ـ ٴنومىرلى تۇعىرعا تاعى 8 ۇڭعىما ورنالاستىرىپ، تۇعىر ۇڭعىما شوعىرىن قۇردى. ”مۇنداي ۇڭعىما ورنالاستىرۋ ۇلگىسىندە ٴتىپتى دە كوپ كەنىشتى اۋماققا يە بولۋعا بولادى“. شينجياڭ مۇناي الابى جيچيڭ مۇنايلىعى جۇمىس اۋماعى تەحنولوگيالىق زەرتتەۋ ورتالىعى پارتيا ياچەيكاسىنىڭ شۋجيى لۋ لينماۋ بىلاي دەدى: 8 ۇڭعىمانىڭ كولدەنەڭ بولىگى 3 قاباتقا ٴبولىنىپ، ستەرەولدى ۇڭعىما تورىن قالىپتاستىرعان، جوعارى، تومەندە ”كەنىشتى اۋماققا“ يە بولۋعا بولادى.
جەمسارى تاقتاتاس مايى 4000 _ 3000 مەتر تەرەڭدىكتە جاتىر، ماي قاباتىنىڭ قالىڭدىعى ورتا ەسەپپەن 1.5 مەتر عانا. 3000 مەتردەن استام تەرەڭ جەر قاباتىندا بۇرعى باسىن ورتا ەسەپپەن 1.5 مەترلىك قالىڭدىقتاعى كەنىشتى وڭىردەن وتكىزۋدى ورنىقتى مەڭگەرىپ، بۇرعى باسىنا وسى ”التىن نىسانانى“ دالمە ـ ٴدال تانىتۋ استە وڭاي ـ وسپاق شارۋا ەمەس، بۇرعىعا ىلەسە باعىتتاۋ تەحنيكاسىنىڭ كومەگىن پايدالانسا دا، ٴسال ـ ٴپال ابايلاماسا، بۇرعى باسى قيىس كەتىپ، كەنىشتى وڭىردەن شىعىپ كەتەدى.
”التىن نىسانانى“ بۇرعىلاۋدا ۇشىراسۋ سالىستىرماسىن جوعارىلاتۋ ٴۇشىن، شينجياڭ مۇناي الابى گەولوگيا قىزمەتكەرلەرى جىنىس ۇگىندىسىمەن ۇڭعىمانىڭ ينفورماتسياسىن ەستەلىككە الۋدان تولىق پايدالانۋ ارقىلى بۇرعى باسى باعىتىن بولماشى رەتتەيدى ٴارى مينەرال قۇرامىنا تالداۋ جاساۋ ارقىلى بۇرعى باسى جولىنىڭ باستان ـ اياق كەنىشتى ٴوڭىر ىشىندە بولۋىنا مۇمكىندىك جاسادى.
ۇڭعىما بۇرعىلاۋ بارىسىندا جەر بەتىنە بالشىقپەن ارالاسىپ شىققان جىنىس ۇگىندىسى جەر قاباتىنىڭ جەر قۇرىلىمى ينفورماتسياسىنىڭ قۇپيا سيفرىن ەستەلىككە تۇسىرەدى.
”ٴار 2 مەتر بۇرعىلاعاندا ٴبىر رەت جىنىس ۇگىندىسىن الىپ وتىرامىز“. شينجياڭ مۇناي الابى جيچيڭ مۇنايلىعى جۇمىس اۋماعى گەولوگيالىق زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ 2 ـ دارەجەلى ينجەنەرى يۋە حۇڭشيڭ بىلاي دەدى: جىلتىلداعى بار جىنىس ۇگىندىسى ادەتتە ماي قاباتىندا بولادى، ەگەر تۇز قىشقىلىن تامىزعاننان كەيىن جىنىس ۇگىندىسىنەن كوپىرشىك شىقسا، وندا جىنىس ۇگىندىسى كومىر قىشقىل تۇزى دەپ تۇجىرىمدالىپ، بۇرعى باسىنىڭ جولدان اۋىتقىپ كەتكەنىن اڭعارتادى.
ۇزاق مەزگىلدىك اماليات بارىسىندا جيچيڭ مۇناي الابى جۇمىس رايونى كەنىشتى اۋماق ىشىندە ٴبىر ٴتۇرلى ەرەكشە جىنىس ۇگىندىسى _ قيعاش شپات بار ەكەندىگىن بايقادى، تەك قيعاش شپاتتىڭ بار ەكەنى انىقتالسا، وندا بۇرعى باسى نەگىزىنەن كەنىشتى وڭىردە دەگەن ٴسوز.
وزىندىك قۇندى تومەندەتىپ، ونىمدىلىكتى ارتتىردى
ادەتتەگى جاعدايدا، ماي جاتقان قالىپتى ماي ۇڭعىماسىن ۇڭعىعاننان كەيىن، جەر قاباتى قىسىمىنىڭ اسەرىندە كەيبىر ماي ۇڭعىمالارىنان ماي وزدىگىنەن اتىلىپ شىعادى، تاقتاتاس مايى ۇڭعىماسىندا ادەتتە تابيعي ٴوندىرىس قۋاتى بولمايدى، قىسىممەن جارۋ ارقىلى عانا شيكى مايدى ىعىستىرىپ شىعارۋعا بولادى.
جۇڭگو مۇناي داشۋەسى (بەيجيڭ) قارامايلى مەكتەپ رايونى مۇناي شۋەيۋانىنىڭ پروفەسسورى جاۋ شيۇڭحۋ بىلاي دەپ تانىستىردى: تاقتاتاس مايىن اشۋعا كوپ قارجى كەتەدى، قىمبات بولاتىنى كولدەنەڭ ۇڭعىما قازىلادى جانە كولەمدىك قىسىممەن جارىلادى.
جەكە ۇڭعىماعا قارجى قوسۋ وزىندىك قۇنىندا تاقتاتاس مايى ۇڭعىماسىن بۇرعىلاۋ مەن كولەمدىك قىسىممەن جارۋ %90ىن ۇستايدى.
شينجياڭ جەمسارى مەملەكەت دارەجەلى قۇرلىقتىق تاقتاتاس مايىن الۋدان ۇلگى كورسەتۋ رايونىن شينجياڭ مۇناي الابى مەن تۇرپان ـ قۇمىل مۇناي الابى بىرلەسىپ اشقان. اشۋ وزىندىك قۇنىن تومەندەتۋ ٴۇشىن، شينجياڭ مۇناي الابى جيچيڭ مۇنايلىعى جۇمىس اۋماعى مەن تۇرپان ـ قۇمىل مۇناي الابى جۇندۇڭ مۇناي الۋدى باسقارۋ رايونى تەحنيكانى جاڭالاۋ، دارەجەسىن جوعارىلاتۋمەن قاتار، ۇڭعىما بۇرعىلاۋ قارقىنىن ارتتىرۋ، قىسىممەن جارۋدىڭ ونىمدىلىگىن جوعارىلاتۋ، جاڭا ۇڭعىمانى جىلدام وندىرىسكە قوسۋ سياقتى تاسىلدەر ارقىلى تاقتاتاس مايىن اشۋدىڭ وزىندىك قۇنىن تومەندەتىپ، ونىمدىلىگىن جوعارىلاتتى.
شينجياڭ مۇناي الابى جيچيڭ مۇنايلىعى جۇمىس اۋماعىنىڭ ساناعىنا قاراعاندا، بەرتىنگى 5 جىلدا ”التىن نىسانانى“ بۇرعىلاۋ مولشەرى %43.4تەن %87.2كە جوعارىلاپ، ۇڭعىمانى اياقتاتۋ ورتاشا پەريودى 91 كۇننەن 32.6 كۇنگە تومەندەگەن.
ۇڭعىما بۇرعىلاۋ قارقىنىن ارتتىرۋ جاعىندا ەڭ تيپتىك بولعانى بيىل 7 ـ ايدا بۇرعىلانىپ بولعان جي 32 _ 81 ۇڭعىماسى. وسى ۇڭعىمانىڭ تىك ۇڭعىما بولىگى 3900 مەتر تەرەڭ، كولدەنەڭ بولىگى 1500 مەتر، نەبارى 16.8 كۇندە بۇرعىلانىپ بولدى. ”وسىنشاما تەز ۇڭعىما بۇرعىلاۋ جىلدامدىعى 10 جىلدىڭ الدىندا قيالىمىزعا دا كەلمەيتىن“. چىن ي ـ ۋي بىلاي دەدى: جۋىق جىلداردان بەرى كوپ ۇڭعىما بۇرعىلاۋ سەرىكتەستىكتەرىن ەنگىزىپ، ۇقساس جەردە باسەكەلەستىرىپ، بۇرعىلاۋ ۋاقىتىندا ۇزدىكسىز جاڭا رەكورد جاراتىلدى.
58 ـ ٴنومىرلى تۇعىر شينجياڭ مۇناي الابى جيچيڭ مۇنايلىعى جۇمىس اۋماعىنىڭ زاۆودتاندىرىپ ۇڭعىما بۇرعىلاۋىنىڭ تابىستى امالياتى، وسى تۇعىردا 8 ۇڭعىما بار. ادەتتە ۇڭعىما بۇرعىلاۋ اترەتى ٴبىر ۇڭعىمانى بۇرعىلاپ بولعاننان كەيىن باسقا جەرگە كەتەدى، كوشۋ پەريودى ٴبىر اپتادان جارتى ايعا دەيىن بولادى، ال ۇقساس ٴبىر تۇعىردا ۇڭعىما قازعاندا، ٴبىر ۇڭعىمانى بۇرعىلاپ بولعاننان كەيىن سىرعىمالى رەليس ارقىلى تاعى ٴبىر ۇڭعىماعا بارىپ ٴۇرتىس بۇرعىلايدى، كوشۋىنىڭ قاجەتى جوق، جەر الۋدىڭ وزىندىك قۇنىن ۇنەمدەپ قانا قويماي، كوشىرۋ قاراجاتى دا ازايدى.
قازىر سيفرلاندىرۋ قۇرىلىسى ارقىلى جەمسارى تاقتاتاس مايىن اشۋ الىس ارالىقتان باقىلاۋ ـ مەڭگەرۋدى جۇزەگە اسىرىپ، بارلىق مۇناي ۇڭعىماسىنىڭ تەمپەراتۋرا، قىسىم، اعىس مولشەرى سياقتى پارامەترىن ٴدال ۋاعىندا ورتالىق مەڭگەرۋ بولمەسىنە جەتكىزىپ، تاقتاتاس مايى ٴوندىرىسىن ادامسىز باسقارۋدى، از ادام باسقارۋدى جۇزەگە اسىردى.
ەلىمىزدىڭ تاقتاتاس مايىنىڭ الۋعا بولاتىن قورى دۇنيە ٴجۇزى بويىنشا 3 ـ ورىندا تۇرادى، نەگىزىنەن، وردوس، جوڭعار سياقتى 5 ۇلكەن ويپات پەن سايدام، جياڭحان سياقتى 8 ورتا، شاعىن ويپاتقا تارالعان. تاڭ يۇڭ مىنالاردى ٴبىلدىردى: جەمسارى تاقتاتاس مايىن اشۋدان قالىپتاسقان نازاريا، تەحنيكا جانە باسقارۋ تاجىريبەسى تاقتاتاس مايى كاسىپ سالاسىندا جەتەكشىلىك، ۇلگىلىك رول اتقارادى.
