انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى كاڭ حاۋيان
تارىم وزەنى _ وڭتۇستىك شينجياڭداعى 5 ايماق، وبلىستان اعىپ وتەتىن ماڭىزدى وزەن، مۇندا تۇڭعىش رەت ”توعىز قاينار، ٴبىر نەگىزگى اعار“ سۋ بايلىعىن باسقارۋ ٴتۇزىلىسى ورناتىلىپ، وڭتۇستىك شينجياڭنىڭ سۋ بايلىعىن شوعىرلى، ٴبىر تۇتاس باسقارۋ جۇزەگە اسىرىلدى.
تارىم وزەنى الابى _ ەلىمىزدەگى ەڭ قۇرعاق، ەكولوگيالىق ورتاسى ەڭ ٴالسىز وڭىرلەردىڭ ٴبىرى، تەڭىز ـ مۇحيتتان شالعاي، قۇمدى شولمەن ىرگەلەس جاتقان قۋاڭ، جاۋىن ـ شاشىنى از ٴوڭىر، سونىمەن بىرگە ول ەلىمىزدىڭ ەڭ ماڭىزدى ماقتا ٴوندىرىسى بازاسى، مۇناي حيميا ونەركاسىپ بازاسى جانە دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن تابيعي توراڭعى ورمانى القابى. الاپتىڭ سۋ بايلىعىن جوعارى ٴونىمدى ۇلەستىرۋ، ۇيلەسىمدى پايدالانۋ جەرگىلىكتى ورىننىڭ ونەركاسىپ، اۋىل شارۋاشىلىق ٴوندىرىسى، حالىق تۇرمىسى، ەكولوگياسىن قورعاۋ جونىنەن اسا ماڭىزدى.
الدىڭعى عاسىردىڭ 70 ـ جىلدارىنان باستاپ تارىم وزەنىنىڭ قۇيار اۋزىنداعى تەتىما كولى، سونداي ـ اق ونىڭ تومەنگى اعارىنداعى 400 كيلومەترگە جۋىق وزەن ارناسى سۋالىپ، تارتىلىپ قالدى، جەر استى سۋ دەڭگەيى بارىنشا تومەندەپ، تارىم وزەنىنىڭ تومەنگى اعارىنداعى تابيعي جاسىل القاپتار ۇزدىكسىز قۋراپ، قۇمدى بوران قالا ـ قالاشىقتاردى، ەگىس اتىزدارىن جالمادى، قاتال جاعداي شينجياڭعا تارىم وزەنى الابىندا سۋدى عىلمي جولمەن تىزگىندەۋدىڭ، باسقارۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن تەرەڭ تانىتتى.
1990 ـ جىلى تارىم وزەنى الابىن باسقارۋ مەكەمەسى قۇرىلىپ، تارىم وزەنىنىڭ ەكولوگياسىن قۇتقارۋ سيپاتتى قالپىنا كەلتىرۋدى باستادى؛ 2000 ـ جىلى تارىم وزەنى الابىن باسقارۋ مەكەمەسى تۇڭعىش رەت تارىم وزەنىنە شۇعىل جاعدايعا توتەپ بەرۋ بويىنشا 99 ميلليون تەكشەمەتر ەكولوگيالىق سۋ جىبەرىپ، سۋ ارىنى تومەنگى اعارداعى سارى قۇم قۇرساۋلاعان وزەن اعارىن 106 كيلومەتر العا جىلجىتتى؛ 2001 ـ جىلى مەملەكەتتىك كەڭەس جالپى 10 ميلليارد 736 ميلليون يۋان قارجى قوسىلعان «تارىم وزەنى الابىن تاياۋ مەزگىلدە جالپىلىق وڭاۋ جوباسى بايانداماسىن» بەكىتىپ، تارىم وزەنى الابىن جالپىلىق وڭاۋ ينجەنەرياسى رەسمي مەملەكەتتىڭ ”15 ـ بەسجىلدىق“ مەزگىلىندەگى ٴتۇيىندى قۇرىلىس ينجەنەرياسىنا ەنگىزىلىپ، تارىم وزەنىنە شۇعىل جاعدايعا توتەپ بەرۋ بويىنشا ەكولوگيالىق سۋ جىبەرۋدى ۇدايىلانعان ەكولوگيالىق سۋ جىبەرۋگە وزگەرتتى؛ 2011 ـ جىلى اۆتونوميالى رايون اقسۋ وزەنى، حوتان وزەنى، ياركەن وزەنى، قايدۋ _ كونچى وزەنى سىندى 4 ۇلكەن سۋ قاينارىن باسقارۋ قۇرىلىمىن تۇتاس قۇرىلىم بويىنشا تارىم وزەنى الابىن باسقارۋ مەكەمەسىنە وتكىزىپ بەرۋدى ىلگەرىلەتىپ، تارىم وزەنىنىڭ ”ٴتورت قاينار، ٴبىر نەگىزگى اعار“ سۋ بايلىعىن جالپىلىق وڭاۋ جاعدايىن قالىپتاستىردى؛ 2016 ـ جىلدان بەرى تارىم وزەنى الابىن باسقارۋ مەكەمەسى الاپتى ٴبىر تۇتاس ورنالاستىرۋ باسىمدىعىن تولىق ساۋلەلەندىرىپ، جوسپار بويىنشا سۋ قاينارى مەن نەگىزگى اعارداعى تۇرمىسقا، وندىرىسكە پايدالانىلاتىن سۋدى قاناعاتتاندىرۋ العى شارتىندا، ”ٴتورت سۋ قاينارىنا“ جانە تارىم وزەنى نەگىزگى اعارىنىڭ جوعارى، ورتا اعارىنداعى تابيعي توراڭعى ورمانى وڭىرىنە تاسقىن سۋىن باستاۋ، سۋ تولىقتاۋ قىزمەتىن ۇزدىكسىز ورىستەتتى.
بيىل 9 ـ ايدىڭ 20 ـ كۇنىنە دەيىن تارىم وزەنى الابىنداعى توراڭعى ورمانى وڭىرىنە 13 ميلليارد 731 ميلليون تەكشەمەتر تاسقىن سۋى باستالىپ، سۋ تولىقتانىپ، الاپتىڭ ەكولوگيالىق ورتاسى ٴونىمدى قورعالدى جانە قالپىنا كەلتىرىلدى. تارىم وزەنىنىڭ تومەنگى اعارىنا ٴۇرتىس 25 رەت ەكولوگيالىق سۋ جىبەرىلدى، جالپى 9 ميلليارد 825 ميلليون تەكشەمەتر سۋ جىبەرىلىپ، سۋ ارىنى تەتىما كولىنە 19 رەت جەتىپ، تارىم وزەنىنىڭ تومەنگى اعارىنداعى 400 كيلومەترگە جۋىق ”جاسىل دالىزدەگى“ تابيعي وسىمدىك جامىلعىسى قورعالدى جانە قالپىنا كەلتىرىلدى.
جۇڭگو عىلىم اكادەمياسى شينجياڭ ەكولوگيا جانە جاعراپيا زەرتتەۋ ورنىنىڭ ارناۋلى تاقىرىپتاعى زەرتتەۋ جەتىستىگىندە كورسەتىلۋىنشە، ەكولوگيالىق سۋ جىبەرۋ باستالعاننان بەرى تارىم وزەنى تومەنگى اعارىنىڭ ەكى جاعالاۋىنىڭ جەر استى سۋ دەڭگەيى كورنەكتى كوتەرىلىپ، جەر استى سۋ ساپاسى كورنەكتى جاقسارىپ، ەكى جاعالاۋداعى تابيعي ورمان، ٴشوپ جامىلعىلارىنىڭ جانە توراڭعى ورمانىنىڭ تىرشىلىك تىنىسى قايتا قالپىنا كەلىپ، قۇمايتتانعان اۋماق 700 شارشى كيلومەتر ازايىپ، وسىمدىك جامىلعىلارى قالپىنا كەلگەن جانە جاقسارعان اۋماق 2285 شارشى كيلومەترگە جەتكەن، مۇنىڭ ىشىندە جاڭادان مولايعان وسىمدىك جامىلعىسىنىڭ كومكەرۋ اۋماعى 362 شارشى كيلومەتر بولعان.
30 نەشە جىلدا تارىم وزەنى الابىن باسقارۋ العاشقى مەزگىلدەگى كوپ تاراۋ مەن ٴوڭىردىڭ ”اركىم ٴوز بىلگەنىنشە بيلىك جۇرگىزەتىن“، باسقارۋ ۇقىعىنىڭ بىتىراندى، شارانىڭ ٴالسىز بولۋىنان؛ ورتا مەزگىلدە وزەن، كول باستىعى ٴتۇزىمىن جاپپاي جولعا قويىپ، ”ٴبىر وزەنگە ٴبىر شارا“، ”ٴبىر كولگە ٴبىر شارا“ جوباسىن جاساپ، ەكولوگيالىق ورتا كورنەكتى جاقسارعانعا دەيىن؛ ودان قازىر تارىم وزەنى الابىن باسقارۋ مەكەمەسىنىڭ ”ٴتورت قاينار، ٴبىر نەگىزگى اعاردى“ باسقارۋ نەگىزىندە، وگەن وزەنى، چەرشەن وزەنى، دينار وزەنى، كەريا وزەنى، قاشقار وزەنى جانە 5 سۋ قويماسىن ٴبىر تۇتاس باسقارۋعا الىپ، ”توعىز قاينار، ٴبىر نەگىزگى اعاردىڭ“ سۋ بايلىعىن باسقارۋ ٴتۇزىلىسىن ورناتىپ، ٴىشىنارا وڭاۋدان جۇيەلى وڭاۋعا بۇرىلىس جاساۋدى جۇزەگە اسىردى.
”’توعىز قاينار، ٴبىر نەگىزگى اعاردى‘ ٴبىر تۇتاس جوبالاۋ، ٴبىر تۇتاس وڭاۋ، ٴبىر تۇتاس ورنالاستىرۋ، ٴبىر تۇتاس باسقارۋ تارىم وزەنى الابىنىڭ سۋ بايلىعىن ٴبىر تۇتاس جوسپارلاپ ۇلەستىرۋ قۋاتى مەن سۋمەن قامداۋ قامتاماسىزدىعى قۋاتىن ونان ارى كۇشەيتىپ، سۋ بايلىعىنان ۇنەمدى، شوعىرلى پايدالانۋ دەڭگەيىن جاپپاي جوعارىلاتاتىندىعى ٴسوزسىز“، ـ دەدى تارىم وزەنى الابىن باسقارۋ مەكەمەسىنىڭ ورىنباسار باستىعى ۋاڭ فۋيۇڭ.
