”تامىردى“ ساقتاپ قالدى
22 جىل فۋكاڭ ساسىرىن جاساندى جولمەن جەرسىندىرۋ ٴساتتى بولدى
□ انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى گى يوۋجۇن
6 ـ ايدىڭ 18 ـ كۇنى فۋكاڭ قالاسى جيۋيۇنجيە قالاشىعى بايۇنچۋان قىستاعىنداعى فۋكاڭ ساسىرى ەگىمشىلىك باقشاسىندا قىستاق تۇرعىنى يان يان ساسىرلاردىڭ ٴوسۋ جاعدايىن مۇقيات تەكسەرىپ كوردى. 2002 ـ جىلى سىناق ٴتۇيىنى فۋكاڭ ساسىرىن ەنگىزىپ ەككەننەن قازىرگە دەيىن ساسىر ەگىمشىلىك باقشاسىنىڭ اۋدانى 2 مۋدان 15 مۋعا كەڭەيدى، تاعى باعالى فۋكاڭ ساسىرىنىڭ تۇقىمىن جينادى، بۇل يان ياندى ەرەكشە قۋانتتى.
”فۋكاڭ ساسىرى سىندى تۇقىمى قۇرۋعا تاياعان، قورعالاتىن جابايى وسىمدىكتىڭ ’تامىرىن‘ ساقتاپ قالۋ ماعان ەرەكشە تابىس سەزىمىن سيلادى“، ـ دەدى يان يان.
فۋكاڭ ساسىرىن ەگۋگە جانە زەرتتەۋگە بيىل 37 جاستاعى يان يان قاتتى قىزىقتى.
2002 ـ جىلى اۆتونوميالى رايوندىق جۇڭي ٴدارى ـ دارمەك، ۇلتتىق ٴدارى ـ دارمەك زەرتتەۋ ورنىنداعى مامانداردىڭ جەتەكشىلىگىندە، يان ياننىڭ اكەسى فۋكاڭ قالاسىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى تاۋلى وڭىردەگى فۋكاڭ ساسىرىن وندىرەتىن رايوننان تۇقىم ەنگىزىپ، ٴوز وتباسىنىڭ جاۋاپكەرشىلىك اتىزىنا 300 تۇپتەن استام جابايى فۋكاڭ ساسىرىن ەگىپ، جاساندى جولمەن جەرسىندىرۋ ارقىلى سىناق رەتىندە ەكتى، سونداي ـ اق مامانداردىڭ تەحنيكالىق زەرتتەۋ جۇرگىزۋىنە سايكەستى. سول كەزدەن باستاپ، يان يان فۋكاڭ ساسىرى سىندى وسى جەرگىلىكتى ەرەكشە وسىمدىك تۇرىنە قىزىعىپ قالدى. بىرنەشە جىلدان كەيىن، ول فۋكاڭ ساسىرىن جاساندى جولمەن جەرسىندىرىپ ەگۋ جانە تۇقىم قاينارىن قورعاۋ قىزمەتىنە جاپپاي ات سالىستى ٴارى قازىرگە دەيىن جالعاستىرىپ كەلدى.
نە ٴۇشىن جابايى فۋكاڭ ساسىرىن جاساندى جولمەن جەرسىندىرىپ ەگۋ كەرەك؟
فۋكاڭ قالاسى جيۋيۇنجيە قالاشىعى اۋىل شارۋاشىلىعىن (مال شارۋاشىلىعىن) دامىتۋعا قىزمەت وتەۋ ورتالىعىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، اۋىل شارۋاشىلىعىن جالپىلاستىرۋ زەرتتەرمەنى ياڭ گو ـ ان مۇنىڭ ٴمان ـ جايىن ايتتى. دارىلىك جابايى وسىمدىك فۋكاڭ ساسىرى شينجياڭدا عانا بار مەملەكەتتىك 2 ـ دارەجەلى قورعالاتىن جابايى وسىمدىك، كوپ جىلدا ٴبىر رەت گۇل اشىپ، جەمىس بەرەتىن ٴشوپ تەكتى وسىمدىك، سونداي ـ اق كوپ كەزدەسپەيتىن باعالى جۇڭي ٴدارى ـ دارمەك ماتەريالى. ”ەگەر قورعاۋدى كۇشەيتپەسەك، بۇل ٴتۇر قۇرىپ ـ جوعالۋ حاۋپىنە تاپ بولادى“، ـ دەدى ياڭ گو ـ ان.
ساسىردىڭ ەلىمىزدە جۇڭيدە دارىگە پايدالانۋ تاريحى ۇزاق. ساسىردىڭ دارىگە پايدالانىلاتىن ٴبولىمى ەكى ٴتۇرلى، ٴبىر ٴتۇرى، دارىلىك ساسىر تامىرىنان ساسىر قىشقىلى الىنادى، بۇل جۇرەك ـ مي قان تامىر اۋرۋلارى مەن اق كلەتكانىڭ ازايۋى سياقتى اۋرۋلاردى ەمدەيتىن دارىلەردىڭ نەگىزگى شيكىزاتى؛ ەندى ٴبىر ٴتۇرى، دارىلىك ساسىر ساباعىنان ٴبولىنىپ شىققان ساسىر جەلىمى، بۇل دارىلىك ساسىر گۇل اشقان كەزدە، ساباعىنان ٴبولىنىپ شىققان اق ٴتۇستى ٴسۇت سۇيىقتىعىنان ۇيىعان اعاش ٴشايىرى، دارىگە قوسقاندا ساسىر جەلىمى دەپ اتالادى، جۇڭيدە اس قورىتۋدىڭ ناشارلىعى، اسقازان اۋرۋى، جەل ـ قۇزدىق بۋىن قابىنۋى سياقتى اۋرۋلاردى ەمدەۋگە قولدانىلادى.
وتكەن عاسىردىڭ 60 ـ، 70 ـ جىلدارىنان بۇرىن ەل ىشىندەگى دارىلىك ساسىر تۇگەلدەي يمپورت ەتىلەتىن، نەگىزىنەن يران مەن اۋعانستاننان كىرەتىن. 1958 ـ جىلى مەملەكەت بويىنشا جۇڭي ٴشوپ دارىلەردى تەكسەرۋ بارىسىندا، شينجياڭ ساسىرىنىڭ 20 ٴتۇرى بار ەكەندىگى ٴارى كەڭ كولەمدە تارالعاندىعى بايقالادى. ٴبىراق ەلىمىزدە 1985 ـ جىلى باسپادان شىققان «جۇڭگو ٴدارى قولدانباسىندا» دارىلىك ساسىردىڭ شيكىزاتىنا تەك ەكى ٴتۇرى عانا، ياعني شينجياڭ ساسىرى مەن فۋكاڭ ساسىرى سىندى ەكى ٴتۇر ەنگىزىلگەن. شينجياڭ ساسىرى نەگىزىنەن قۇلجا اۋدانىنا، فۋكاڭ ساسىرى نەگىزىنەن فۋكاڭ قالاسىنا تارالعان، ول تەڭىز دەڭگەيىنەن 700 مەتردەن 850 مەتر اينالاسىنداعى ٴشول دالادا جانە شاعىل تاستى جابىسقاق توپىراقتى بەتكەيلەردە وسەدى.
شينجياڭدا دارىلىك ساسىر بايقالعاننان كەيىن، ۇزاق ۋاقىت بويى شەك قويىلماي قالىپتان تىس قازىلعاندىقتان، ٴدارى قولدانباسىنا ەنگىزىلگەن وسى ەكى ٴتۇرلى ساسىر وسىمدىگى قۇرىپ ـ جوعالۋعا تاياعان. سونىمەن 2002 ـ جىلدان باستاپ اۆتونوميالى رايوندىق جۇڭي ٴدارى ـ دارمەك، ۇلتتىق ٴدارى ـ دارمەك زەرتتەۋ ورنى فۋكاڭ قالاسىندا فۋكاڭ ساسىرىن جاساندى جولمەن جەرسىندىرىپ ەگۋ بازاسىن قۇرادى ٴارى فۋكاڭ ساسىرىنىڭ ٴوسۋ ادەتىنە جۇيەلى زەرتتەۋ جۇرگىزەدى.
كوپ جىلدىق جاساندى جولمەن جەرسىندىرىپ ەگۋ سىناعى ارقىلى يان يان فۋكاڭ ساسىرىنىڭ ٴوسۋ ادەتىن بىرتىندەپ انىقتايدى ٴارى بەلگىلى مولشەردەگى فۋكاڭ ساسىرى تۇقىمىن جينايدى. وسى مەزگىلدە كەيبىرەۋلەر يان يان جيناعان فۋكاڭ ساسىرى تۇقىمىن ٴار كيلوگرامىن 12 مىڭ يۋانمەن ساتىپ الماقشى بولادى، ٴبىراق ول سىپايىلىقپەن باس تارتادى. الايدا عىلمي زەرتتەۋ قۇرىلىمىنا يان يان ەشقاشان قاراۋلىق ىستەگەن ەمەس، ول ىلگەرىندى ـ كەيىندى اۆتونوميالى رايوندىق جۇڭي ٴدارى ـ دارمەك، ۇلتتىق ٴدارى ـ دارمەك زەرتتەۋ ورنى سياقتى ورىنداردى فۋكاڭ ساسىرى تۇقىمىمەن تەگىن قامدادى.
”فۋكاڭ ساسىرىنىڭ ’تامىرىن‘ ساقتاپ قالۋ قانشا اقشا تابۋىمنان دا ماڭىزدى“، ـ دەدى يان يان.
2023 ـ جىلى يان يان ٴوزىنىڭ فۋكاڭ ساسىرى ەگىمشىلىك باقشاسىنىڭ كولەمىن 15 مۋعا كەڭەيتىپ، 33 مىڭ تۇپكە جەتكىزدى.
”مەن 3 جىل ۋاقىت جۇمساپ، فۋكاڭ ساسىرى ەگىلگەن جەر اۋدانىن 100 مۋعا كەڭەيتىپ، بازانى شينجياڭداعى ەڭ كولەمدى فۋكاڭ ساسىرىن جەرسىندىرىپ ەگۋ بازاسىنا اينالدىرۋدى جوسپارلاپ وتىرمىن“، ـ دەدى يان يان.
يان ياندى ەڭ قۋانتقانى، بيىل فۋكاڭ قالاسى جوبا جاساپ، وڭتۇستىك تاۋلى وڭىردەگى فۋكاڭ ساسىرىنىڭ العاشقى ٴوسۋ ورتاسىن قاتاڭ قورعاماقشى.
”ەگەر جوبا اتقارىلسا، مەن ەگىمشىلىك باقشامداعى فۋكاڭ ساسىرىن بۇرىنعى وسكەن جەرىنە كوشىرىپ، ولاردىڭ اناعۇرلىم ۇيلەسىمدى ورتادا ٴوسىپ ـ ونۋىنە مۇمكىندىك جاساۋدى ٴۇمىت ەتەمىن“، ـ دەدى يان يان.
