انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى جاۋ مەي
”مادەني ەسكەرتكىشتەر حيكاياسىن جاقسى بايانداۋدا تۇسىندىرمە سوزدەردى جاتتاۋدان سىرت، ىستەۋگە ٴتيىستى ىستەر ٴالى وتە كوپ“. وسى مەزگىلدە قۇمىل قالالىق مادەنيەت ـ مۇراجاي مەكەمەسىنىڭ (مۇراجاي) ٴتۇسىندىرۋشىسى ما يۇن زو گۇڭ مادەنيەتىنىڭ تاريحي ماتەريالدارىن زەرتتەپ وقۋدا. قولىنداعى قالىڭ تۇسىندىرمە جازبانى ەستە ساقتاۋ ول ٴۇشىن ەڭ ۇلكەن قيىن ماسەلە ەمەس، ”قيىنى قايسى جاقتاردان قۇلشىنسام، زو گۇڭنىڭ حيكاياسىن ٴتىپتى دە كوپ ادامعا ۇعىندىرا الامىن دەگەن ماسەلە بولدى “.
ٴبىر ايدىڭ الدىندا، ما يۇن تۇڭعىش كەزەكتى ”مۇراجايلار وداعى ساۋىتى“ مەملەكەتتىك مۇراجايلار تۇسىندىرمە جارىسىندا كاسىپتىك ٴتۇسىندىرۋشى 1 ـ دارەجەلى سيلىعىنا يە بولدى. قۋانىشتان سىرت، ول كوپتەگەن باسىمعا دا ٴدوپ كەلدى، ”كورەرمەندەردىڭ ماعان دەگەن ٴۇمىتى جوعارىلادى، ارقالاعان مىندەتىم دە اۋىرلادى، زو گۇڭ مادەنيەت باقشاسىنداعى ٴتۇسىندىرۋ جۇمىسى جاقىنداعى مىندەتتەرىمنىڭ ٴبىرى“.
باستابىنداعى 10 مىڭ ارىپتىك ٴتۇسىندىرۋ ٴسوزىن قايتكەندە ەستە ساقتاۋعا بولادى دەگەن نازالانۋدان مەملەكەتتىك مۇراجايلار تۇسىندىرمە جارىسىنىڭ سيلىق تۇعىرىنا شىققانعا دەيىن ما يۇن 4 جىل ۋاقىت جۇمسادى.
ما يۇننىڭ ۇيرەنگەنى راديو ـ تەلەۆيزيا عىلىمى ماماندىعى، تاريحتى جاقسى كورەتىن ول 4 جىلدىڭ الدىندا قۇمىل قالالىق مادەنيەت ـ مۇراجاي مەكەمەسىنىڭ ٴتۇسىندىرۋشىسى بولعان. ”باستابىندا اقپارات ماماندىعى بويىنشا 4 جىل جۇيەلى ۇيرەنگەننەن كەيىن، ٴتۇسىندىرۋ قىزمەتىمەن شۇعىلدانۋ قيىن ەمەس دەپ ويلادىم“. الايدا، ما يۇن تۇڭعىش رەت كورمە زالىندا تۇرىپ كورەرمەندەرگە تۇسىندىرگەندە، ساسقالاقتاعاندا ەكى اياعى دىرىلدەپ كەتەدى، ”ىشىمنەن تۇسىندىرمە ٴسوزىن قاتە جاتتاپ المايىن دەپ ويلادىم“. ارەڭ دەگەندە ساسقالاقتاۋ مەن تۇتىعۋدان ارىلىپ، ىلە ـ شالا كورەرمەندەردىڭ سۇراۋىنا جولىققاندا، ول تاعى دا جاۋاپ بەرە الماي قالادى. ٴبىر رەتكى ماڭىزدى قيمىلدى ٴتۇسىندىرۋ بارىسىندا بىرەۋلەر تيانشان بەيلۋ قابىرىنداعى ٴتۇستى قىش ىدىستار مادەنيەتىنىڭ توركىنى جونىندە سۇراۋ سۇرايدى، ”سول كەزدە قالاي جاۋاپ بەرەرىمدى بىلمەي قالدىم، ول كەزدە ٴتۇسىندىرۋ سوزىنەن تىسقارى بىلىمدەردەن مۇلدە حابارسىز ەدىم، وتە ىڭعايسىز جاعداي بولدى“. العاش قىزمەت ىستەگەن كەزدەگى كەشىرمەلەرىنەن ما يۇن ٴتۇسىندىرۋشىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدەردى جاتتاۋدان سىرت، بەلگىلى مادەنيەت ـ تاريح بىلىمدەرىن دە ازىرلەپ، كورەرمەندەر ”تۇسىنە الاتىن“ تاسىلمەن بەينەلەۋدى ۇيرەنۋ كەرەكتىگىن، ”ويتپەگەندە ٴوزىنىڭ دىبىس تاراتقىشتان پالەندەي پارقى بولمايتىندىعىن، قىزمەتتە تابىسقا جەتۋ سەزىمى كەمشىل بولاتىندىعىن“ بايقايدى.
سودان باستاپ ما يۇن مادەنيەت ـ تاريح بىلىمدەرىن جۇيەلى ۇيرەنە باستايدى. ٴتۇسىندىرۋ اراسىنداعى ارەدىكتە كورمە زالىنا بارىپ كورەرمەندەردىڭ اۋەسىن باقىلاپ، كورەرمەندەردەن قانداي ماسەلەلەرگە قىزىعاتىندىعىن ىرىقتىلىقپەن سۇرايدى. ۋاقىت ۇزارا كەلە ول كورەرمەندەردى باۋرايتىن ٴادىستى بىرتىندەپ يگەردى. ”كورەرمەندەردىڭ تۇرعىسىن شىعار ٴتۇيىن ەتىپ، ولاردى تۇسىندىرۋگە قاتىناستىرۋ كەرەك، وسىلاي بولعاندا باسقالار دا سەنىڭ ايتقاندارىڭدى تىڭداعىسى كەلەدى“، ـ دەدى ما يۇن. 2 جىلدىق ۇيرەنۋ، باقىلاۋ ارقىلى ول تۇسىندىرمە سوزدەردى ٴولى جاتتاۋدان بىرتىندەپ قۇتىلدى.
بىلتىر 4 ـ ايدان باستاپ بيىلعا دەيىن ول 7 مايدان قاتىستى كاسپتىك جارىسقا قاتىناستى. ”ٴار رەتكى جارىستان مەن كوپتەگەن نارسە ۇيرەندىم، سول ارقىلى تەز جەتىلدىم“. ما يۇن 6 مايدان جارىستا سيلىق الدى، تەك بىلتىر 11 ـ ايداعى 4 ـ كەزەكتى مەملەكەتتىك قىزىل حيكايالاردى ٴتۇسىندىرۋشى جارىسىندا عانا سيلىققا يە بولا المادى. سول جولعى جارىس اياقتاعاننان كەيىن، ول ٴساتسىز بولۋىنىڭ سەبەبىن قورىتىندىلادى: ”مەنىڭ ماقالا قۇراستىرۋ مازمۇنىمدا ادامدى اسەرلەندىرەتىن ٴتىل كوركەمدىگى، وزىندىك وي جانە سەزىمدىك بوياۋ كەمشىل ەكەن“. مادەني ەسكەرتكىشتەر حيكاياسىن تارتىمدى بايانداپ، ٴتىپتى دە كوپ ادامدى تىڭداۋعا باۋراۋ ٴۇشىن، جالپىلىق ساپانى دا ۇزدىكسىز جوعارىلاتۋى قاجەت.
قۇمىلدىڭ مادەني ەسكەرتكىش بايلىعى مول. 3 ـ رەتكى مەملەكەت بويىنشا مادەني ەسكەرتكىشتەردى جاپپاي تەكسەرۋ بارىسىندا قۇمىل قالاسىنان 838 جەردەن كوشىرۋگە بولمايتىن مادەني ەسكەرتكىش، 12 جەردەن مەملەكەت بويىنشا ٴتۇيىندى مادەني ەسكەرتكىش رەتىندە قورعالاتىن ورىن بايقالعان؛ قۇمىل قالالىق مۇراجايدا چين پاتشالىعىنان بۇرىنعى داۋىردەن ميڭ، چيڭ داۋىرىنە دەيىنگى 59 مىڭنان استام مادەني ەسكەرتكىش ساقتالعان، بۇل تاس قۇرالدار، قولا قۇرالدار، قىش قۇرالدار، اعاش قۇرالدار، ٴجۇن توقىماشىلىق جانە كەپكەن مۇردە سياقتىلاردى قامتيدى، مۇنىڭ ىشىندە قۇمىلدىڭ ەرتە زامانعى وركەنيەت كورمە زالىندا 1660 مادەني ەسكەرتكىش كورمەگە قويىلعان. بۇل مادەني ەسكەرتكىشتەر ورتالىق ۇكىمەتتىڭ ەرتە زامانعى شينجياڭدى ٴونىمدى جونگە سالعاندىعىن جانە باسقارعاندىعىن دالەلدەپ قانا قويماي، شينجياڭنىڭ جۇڭگو تەرريتورياسىنىڭ ايرىلماس ٴبىر بولىگى ەكەندىگىن دە پارمەندى ناقتى دالەلدەدى.
”تاياۋدا قۇمىل قالالىق مۇراجاي مەملەكەتتىك 1 ـ دارەجەلى مۇراجاي دارەجەسىنە كوتەرىلدى، مۇراجايداعى ٴتۇسىندىرۋشى رەتىندە، مەن ايرىقشا ماقتانىش سەزىنەمىن“. ما يۇن بىلاي دەدى: ٴتۇسىندىرۋشى _ تاريحي مادەنيەتتىڭ قورعاۋشىسى جانە تاراتۋشىسى، ”ٴبىزدىڭ بورىشىمىز _ مۇراجايدا ساقتالعان مادەني ەسكەرتكىشتەر حيكايالارى مەن ونىڭ استارىنداعى رۋحتى اۋىزدان ـ اۋىزعا تاراتۋ. ٴتىپتى دە كوپ كورەرمەننىڭ ٴتۇسىندىرۋىمىز ارقىلى قۇمىلدىڭ جەرگىلىكتى مادەنيەتىن تۇسىنۋىنە ٴارى ودان تاريحي مادەنيەتتىڭ قۇدىرەتىن سەزىنۋىنە مۇمكىندىك جاساۋ بولىپ تابىلادى“.
