قۇبا ٴتۇز سەبەبىنەن مۇنايشىنىڭ ادەبيەتپەن جولى ٴتۇيىلىستى
□ انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى ليۋ مىڭمىڭ
”مۇنايشىلار قۇبا تۇزدەردى كەزىپ، ۇنەمى شىجىعان ىستىقتا، قۇمدى بورانداردا، اق قاردا جۇرەدى، دەسە دە وسى قۇبا ٴتۇز ماعان قاراپايىم سۇيىسپەنشىلىك سيلاپ، مەنىڭ ٴومىر مەن ادەبيەتتى ۇشتاستىرۋىما وراي جاراتتى“، ـ دەدى 90 ـ جىلداردىڭ تۇلەگى، جازۋشى لي جو تىلشىگە بەرگەن سۇحباتىندا. جاقىندا ونىڭ «مەنىڭ قۇبا ٴتۇزىم» اتتى سانۋىنى «حالىق ادەبيەتى» جۋرنالىندا جاريالانىپ، وقىرمانداردىڭ نازارىن اۋداردى.
«مەنىڭ قۇبا ٴتۇزىمدى» لي جو مۇناي الۋدىڭ ٴبىرىنشى شەبىنە ەندى عانا كىرگەن كەزدەگى قىزمەت كەشىرمەسىنەن شابىت الىپ جازعان. ”سول كەزدە، مەن ۇستازىما ەرىپ قۇبا تۇزگە كەلدىم، توڭىرەككە كوز جىبەرسەڭىز بار الاپ يەن دالا، تۋىندىمدا بەينەلەنگەندەي، مەن سول كەزدە وزىمە وسى ارادا ماڭگى تۇرامىن با؟ دەپ سۇراۋ قويدىم، ۇزاق ۋاقىت قىزمەت ىستەگەننەن كەيىن، مۇناي الابىنا، ’مۇناي الۋ ماشيناسىنا‘، ۇستازدارىما بولعان تۇسىنىگىم ارتتى، ولار ۇزاق ۋاقىت بويى يەن دالادا قىزمەت ەتكەنىمەن، جان دۇنيەسى سۇيىسپەنشىلىككە تولى“.
جازۋشىلىققا قالاي كەلگەندىگىنە ايالداعاندا، لي جو بالالىق اڭعالدىقپەن بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى: ”بالا كەزىمدە، ٴتور ۇيدە ۇيقىسىراپ جاتقانىمدا، كەنەتتەن ەسىك اشىلىپ، ۇيگە جارىق ٴتۇستى، شاڭ ـ توزاڭدار قالقىدى. مەن قولىمدى سوزىپ، بىلەگىمدى نۇرعا توسەدىم. سول كەزدە قىرىنداي كىرسەم بولعانى، باسقا ٴبىر كورىنىستى كورە الاتىنداي سەزىندىم. بۇل كورىنىس مەنىڭ سوڭعى كەزدە ارىپتەرمەن بەينەلەگەن ادەبيەت الەمى ەدى. وسى تۇرعىدان الىپ ايتقاندا، سول كەزدە جازۋ ٴتاسىلىن تابا الماعانىم بولماسا، جازۋشىلىقپەن جولىم ەرتەدە ـ اق تۇيىلىسكەن“.
2014 ـ جىلى تۇڭعىش رومانى «كوكتەۋدى» جازا باستاعانىندا، لي جو داشۋەدە وقىپ جاتقان ەدى، ول جاتاقتاعى توسەگىنىڭ باس جاعىنداعى كىشكەنە ۇستەلگە ەكپەتتەپ، جايلى شام نۇرىندا وسى رومانىن قايتا ـ قايتا وزگەرتىپ، روماننىڭ العاشقى سۇلباسىن تامامدادى. ”« كوكتەۋ» 100 نەشە مىڭ ٴارىپ كولەمىندە قانا بولعانىمەن، ونى جازۋعا 20 جاستان 30 جاسقا دەيىنگى جاستىق ورالىمدى ارنادىم. روماننىڭ باسىندا، نەگىزىنەن، شەشەمنىڭ حيكاياسىن جازدىم، سوڭى جاقسى شىقتى، اناسى مەن قىزى باكلاجان اتىزىندا كۇرەڭ قىزىل ساۋلە ىشىندە قول ۇستاسىپ اڭگىمەلەرى جاراسىپ وتىرادى“. لي جو: بۇل رومان ٴتۇپ مانىنەن الىپ ايتقاندا بالالىق شاعىمدى قايتا ەسكە الۋ بولدى، ـ دەدى.
كەيىن، لي جو قىزمەتكە ورنالاسىپ، مۇناي جۇمىسشىسى بولدى، كاسىپتەن سىرتقى ۋاقىتتارىندا جازۋشىلىقپەن اينالىستى، سونىمەن ول قۇبا تۇزدە وزىنە ٴتان ادەبيەت الەمىنە كىردى. ”باستابىنداعى مۇنايعا قاتىستى جازۋشىلىعىم مەنىڭ نەگىزگى ساتىدا ەرىكتى ٴتىلشى بولعان كەزدە مۇناي الۋ بانىندەگى جۇمىسشىلارعا ىستەگەن تىلشىلىگىم بولدى. ول كەزدە وتە تارتىنشاق بولاتىنمىن، كوبىندە ۋيشين نەمەسە كەلتە حات جولداپ تىلشىلىك ىستەدىم، كەيىن كەلە تانىس بولعاننان كەيىن، ٴار كۇنى قىزمەتتەن قايتقاندا مەن ولارمەن بىرگە قاقپانىڭ الدىندا كەزەكشى كولىكتى توسا وتىرىپ، اڭگىمەلەسەتىن بولدىم، وسىلارىڭ ٴبارى مەنىڭ كەيىنتىندەگى شىعارماشىلىعىمنىڭ ماتەريالىنا اينالدى“.
داشۋە كەزىندەگى ٴوز سەزىمىمەن جەتكىزۋگە ٴمان بەرەتىن جازۋ تاسىلىنە ۇقسامايتىندىعى جونىندە لي جو بىلاي دەپ قارادى: ادەبيەت شىعارماشىلىعىندا، ٴسوزسىز، تۇرمىستىق نەگىز بولۋ كەرەك، قالام ارقىلى ”مۇنايشىلاردى“ شىنايى سۋرەتتەۋ وزىمە قويىلعان ەڭ نەگىزگى تالاپ، وسى ارقىلى شىققان تۋىندى عانا ومىرشەڭدىككە باي بولادى، ”مەنىڭ تۇڭعىش وقىرمانىم ۇستازدارىم بولدى، ولار وقىپ شىققان سوڭ شىعارمامداعى كوپتەگەن كاسىپتىك اتاۋ ـ تەرميندەردى تۇزەتىپ بەرەدى، ايتالىق، جۇمىس جۇرگىزۋ بارىسى ولشەمسىز، قۇرالدىڭ تۇرپاتىن قاتە قولدانۋ سياقتى ماسەلەلەر“.
«مەنىڭ قۇبا تۇزىمدەگى» جى پيڭ لي جونىڭ قىزمەت ورنىنداعى ۇستازدارىنىڭ ٴبىرى ٴارى ”ۇستازدارىنىڭ“ ۋاكىلى. ول ۇنەمى ”ٴومىرىنىڭ ٴوزىنىڭ اتى سياقتى قاراپايىم وتكەنىن“ ايتىپ كۇرسىنەتىن. لي جو بىلاي دەدى: شىعارماداعى ۇستاز تورموزدى قاتتى تارتا الماعان كەزدە، ”مەن دە ’مۇناي الۋ ماشيناسى‘ سياقتى كارتەيىپ قالعان جوقپىن با “ دەيدى، ٴار جولى وسى ٴسوزىن ەسكە العانىمدا كوز جاسىم ەرىكسىز توگىلەتىن، ”مۇناي الابىندا ولار سياقتى جاستاعى ەر جۇمىسشىلاردىڭ باسىم كوبى 18 جاس اينالاسىندا قىزمەتكە قاتىناسىپ، 60 جاسىندا زەينەتكە شىققانعا دەيىن ىستەيدى، مىنە بۇل ولاردىڭ ٴومىرى، ’مۇناي الۋ ماشيناسىمەن‘ سەرىك بولعان عۇمىرى“.
لي جو تۇرمىس كەشىرىپ جاتقان قارامايلى قالاسى باسقا جەردەن كوشىپ كەلىپ قونىستانعاندار قالاسى. ونىڭ قاراۋىنشا، كەيبىرەۋلەر قالانىڭ تاريحى قىسقا، مادەنيەت استارى تەرەڭ ەمەس دەپ ەسەپتەيدى، ٴبىراق مۇنايشىلاردىڭ جۇرەگىندە، الدىمەن نەشە ٴجۇز ميلليون جىلدىق گەولوگيالىق وزگەرىس بولعاننان كەيىن، مۇناي پايدا بولىپ، ودان مۇنايشىلاردىڭ حيكاياسى بولعان. كەي كەزدەرى لي جو جالعىز ٴوزى شيپاحاناعا بارىپ، قارامايلى قالاسىنىڭ كونە سۋرەتتەرىن الىپ شىعىپ شيپاگەرگە كورىنۋ ٴۇشىن كەزەكتە تۇرعان قارتتارمەن اڭگىمەلەسەدى، ”ساقا مۇنايشىلاردىڭ اڭگىمەسى وتە كوپ، ولار قازعان ٴاربىر قۇبىر وزەگىن، ەككەن ٴاربىر ٴتۇپ اعاشىن ەسكە الادى، ايتقاندارىنىڭ ٴبارى ادەبي ٴتىل، وسىلاردىڭ ٴبارى تاماشا شىعارماشىلىق ماتەريالدارى“.
سوڭعى جىلدارى لي جونىڭ تۋىندىلارى ىركەس ـ تىركەس «جۇڭشان»، «باتىس بولىك»، «ۋحيش» سياقتى جۋرنالداردا جاريالاندى. لي جو بىلاي دەپ قارادى: جاقسى ادەبي تۋىندىلار ادامداردىڭ جۇرەگىنە تىكە تارتۋى، ولارعا تىرلىكتىڭ، تۇرمىستىڭ كۇش ـ قايراتىن بەرۋى كەرەك، ”ٴوزىمنىڭ مۇنايشى بولعانىمدى قۋانىش سانايمىن، ولار تۋرالى جازىپ جاتىرمىن، ٴوزىم دە ولاردىڭ قاتارىندامىن“.
قازىر لي جونىڭ قارامايلى مۇناي الابىن اشۋ تاريحىن ارتقى كورىنىس ەتكەن «ساعىم قالا» اتتى رومانى وزگەرتىلۋ ۇستىندە، روماندا ”اعا بۋىنداردىڭ“ اڭگىمەسى جازىلعان، ”مەنىڭ اتام مەن اكەم ەرتەدە قارامايلىعا كەلىپ قىزمەت ىستەگەن، ال مەن اۋىلىمدا ەسەيىپ ەرەجەتتىم، بۇرىن اعا بۋىنداردىڭ ٴوز ومىرلەرىن ارناعان جەرگە كوپ تۇسىنىگىم جوق ەدى، تەك اتامنىڭ وقۋ ـ اعارتۋ قىزمەتىمەن اينالىساتىندىعىن، اكەمنىڭ مۇنايشى، تازالىقشى، ورتا تازالىقشىسى بولىپ ىستەگەنىن ٴبىلۋشى ەدىم. وسى اراعا كەلىپ وقىپ، قىزمەت ىستەگەننەن كەيىن، ىزدەنىپ جانە ارمانىمدى ىسكە اسىرعاننان كەيىن ولاردىڭ قىزمەتتەرىنىڭ ٴتىپتى دە كوپ ٴمان ـ جايىن ٴبىلدىم“. لي جو بىلاي دەدى: قازىر مەن ”شينجياڭ مۇناي الابى مادەنيەتىنىڭ توركىنىنە ىزدەنىس جاساۋعا“ قاتىستى قىزمەتتەرمەن اينالىسىپ جاتىرمىن، مۇنايشىلاردىڭ اڭگىمەسىن ىزدەۋ بارىسىندا، مەن ٴتىپتى دە كوپ الدىڭعى شەپتەگى جۇمىسشىلاردىڭ جانە عىلمي زەرتتەۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ اڭگىمەسىن جازامىن.
