لۋداۋ ارالىنىڭ جاڭا كارتيناسىن كەسكىندەدى
_ شي جينپيڭ ەكولوگيالىق وركەنيەت يدەياسىنىڭ ”شيامىن امالياتى“
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى
شيامىن قۇشاق جايادى 5 قۇرلىقتىڭ قوناعىنا، سانسىز تەڭىز تولقىنى قاۋىشادى ٴبىر ارادا.
شيامىندە جۇرسە، ادامدار قاشاندا كوركەم كورىنىسكە كەزدەسە بەرەدى: يۇنداڭ كولىندە اققۇتاندار ويناقى بيگە باسىپ، گۋلاڭيۇي ارالىندا جاسىل اعاشتار مەن قىزىل قاڭىلتاق كەرپىشتەر ٴبىر ـ بىرىنە كورىك بەرىپ، ۋ ـ يۋان شىعاناعىندا تەڭىز بەن اسپان ٴبىر تۇستە توعىسقانداي كورىنەدى...
”باسىڭىزدى كوتەرىپ جوعارىعا قاراساڭىز، كوك زەڭگىر اسپان، اينالاعا كوز تاستاساڭىز، جاندى جادىراتار جاسىل دالا“. باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ شيامىنگە سۇيىسپەنشىلىگى تەرەڭ، بۇل جەردىڭ ٴبىر تال ٴشوپ، ٴبىر كەسەك تاسىنا دەيىن قاستەرلەيدى. سول جىلدارى، شيامىنگە كەلىپ قىزمەت ىستەگەننەن فۋجيان ولكەسىنىڭ باسشىسى بولعانعا دەيىن، تاعى كەيىن ورتالىقتا قىزمەت ىستەگەن كەزىندە شي جينپيڭ جولداستىڭ شيامىننىڭ ەكولوگيالىق ورتاسىن قورعاۋ جونىندە جاساعان ٴبىر قىدىرۋ ورنالاستىرۋى ماۋەلى جەمىس بەردى.
شي جينپيڭ ەكولوگيالىق وركەنيەت يدەياسىنىڭ تۋىنداۋىنداعى ماڭىزدى جەر جانە امالياتتا ايگىلەنگەن جەر رەتىندە، 30 نەشە جىلدان بەرى لۋداۋ ارالىنىڭ پەرزەنتتەرى تاپسىرمانى ەستە بەرىك ساقتاپ، ”ٴبىر جوبانى سوڭىنا دەيىن كەسكىندەۋگە“ تاباندى بولىپ، جۇيەلى وڭاپ، ۇزاق ۋاقىت ەڭبەك ٴسىڭىرىپ، جوعارى دەڭگەيلى تەڭىز ـ مۇحيت ەكولوگياسىن قالپىنا كەلتىرۋ ارقىلى جوعارى ساپالى دامۋعا دەم بەرىپ، ادام مەن تابيعات جاراسىمدى قاتار ٴومىر سۇرگەن جاندى كارتينا كەسكىندەدى.
ۇزاق بولاشاقتىق نىسانانى كوزدەدى:
”ٴبىر جوبانى سوڭىنا دەيىن كەسكىندەۋگە“ تاباندى بولدى
حالىقارالىق گۇل باقشالى قالا، بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ جايلى قونىس سيلىعىن العان قالا، مەملەكەتتىك ورماندى قالا... وسى تاماشا داڭقتاردىڭ ٴبارى شيامىنگە ٴتان. ايتسە دە شيامىن ەجەلدەن وسىلاي كوركەم ەمەس ەدى.
1985 ـ جىلى مەملەكەتتىك كەڭەس شيامىن ەكونوميكالىق ەرەكشە رايونىنىڭ كولەمىن بۇكىل ارالعا كەڭەيتۋدى بەكىتتى. وسى جىلى جازدا شي جينپيڭ جولداس دامىل تاپپاي حىبەيدىڭ جىڭديڭىنان وڭتۇستىكتەگى شيامىنگە اۋىسىپ كەلىپ، قالالىق پارتكومنىڭ تۇراقتى مۇشەسى، ۇنەمىلىك ىستەرگە جاۋاپتى ورىنباسار قالا باستىعى بولدى.
سول كەزدەگى شيامىن تەڭىز جاعالاۋىنداعى قالا بولعانىمەن، قالا كوركى، قالا كەلبەتى كونە بولاتىن، بىرەۋلەر ”شيامىن بەينە ٴبىر سۇلۋ بويجەتكەن، سويتسەدە ٴون بويىنا كونەتوز كيىم كيىپ العان“ دەپ سۋرەتتەگەن ەكەن. ال لاستانۋى اۋىر يۇنداڭ كولى شيامىندىكتەردىڭ الدىنداعى ٴبىر قيىن سۇراۋ ەدى: قايتكەندە دامۋ مەن قورعاۋدىڭ بايلانىسىن ويداعىداي ٴبىر جاقتى ەتۋگە بولادى؟ ەكونوميكانى دامىتۋدا، ٴسوزسىز، قورشاعان ورتانى قۇربان ەتۋ كەرەك پە؟
شي جينپيڭ جولداس ىشكەرىلەي تەكسەرۋ ـ زەرتتەۋ جۇرگىزۋ، وي جۇگىرتۋ ارقىلى وسى ماسەلە جونىندە سەرگەك تانىمدا بولدى: ”مەن سولتۇستىكتەن كەلدىم، شيامىننىڭ ٴبىر تال ٴشوپ، ٴبىر كەسەك تاسىن دا وتە قاستەرلى سەزىنەمىن“.
”ەكولوگيالىق ورتانى ٴىشىنارا ٴبۇلدىرۋ ارقىلى ەندى ٴبىر جاقتاعى قۇرىلىستى جۇرگىزۋگە بولا ما؟ ٴوزىمنىڭ ويىم انىق، شيامىننىڭ مۇنداي بوداۋ ارقىلى باسقا جاقتاردىڭ دامۋىنا قول جەتكىزۋىنە بولمايدى“.
بەتالىس ايقىن، ەكونوميكانى دامىتۋدا قورشاعان ورتانى قۇربان ەتۋگە بولمايدى _
”ۇناتام اي باتقاندا قياقتانىپ، تولقىندار باسىلعاندا قۇلاپ بارىپ، يۇنداڭدا وزەن تولى كەمەلەردە، جاققانىن بالىقشىلار شىراقتارىن“. يۇنداڭ كولى ٴاسىلى شيامىن ارالىنا ىشكەرىلەي سۇعىنىپ جاتقان ىشكى شىعاناق بالىقشىلىق پورتى، ”يۇنداڭداعى بالىقشى كەمە شامى“ شيامىن تاريحىنداعى سەگىز ۇلكەن كورىنىستىڭ ٴبىرى ەدى.
الايدا الدىڭعى عاسىردىڭ 70 ـ، 80 ـ جىلدارىندا تەڭىزدى قورشاي اتىز جاساۋ، كولدى قورشاپ بوگەن سالۋ ارقىلى يۇنداڭ پورتى دەرلىك جابىق يۇنداڭ كولىنە اينالدى. ونەركاسىپ جانە تۇرمىستىق لاس سۋلار مولىنان قۇيىلىپ، سۋ ايدىنى قارا قويىرتپاقتانىپ، ساسىپ، توڭىرەگىندەگى بۇقارانى زار يلەتتى. ”يۇنداڭ كولى قاشان قارا قويىرتپاقتانىپ ساسىمايدى ەكەن؟“ جەرگىلىكتى بۇقارا يۇنداڭ كولىن وڭاۋ ۇندەۋىن العا قويدى.
”يۇنداڭ كولىن وڭاۋدا لاستانۋدى تەجەۋدىڭ، تۇنبانى تازالاۋدىڭ، لاس سۋدى ٴبىر جاقتى ەتۋ زاۆودىن سالۋدىڭ قايسىسى ماشاقاتتى ەمەس؟ سول كەزدە شيامىن ەكونوميكالىق ەرەكشە رايون بولىپ ەندى عانا قۇرىلعان، ٴبىر تيىندى ەكىگە ٴبولىپ جۇمساعىڭ كەلەدى، وتە قيىن بولدى! “ 81جاستاعى جاڭ يحى يۇنداڭ كولىن وڭاۋدى ٴوز باسىنان وتكەرگەندەردىڭ ٴبىرى، يۇنداڭ كولىندە لاس سۋ جايىلىپ، بالىق ـ قىسقىشتاردىڭ تۇقىمى قۇرۋىنان شاعالا ـ قۇتاندار قالىقتاپ، ادەمى كورىنىسى قايتا كورىنۋگە دەيىنگى وراسان زور وزگەرىسىنە كۋا بولدى.
1988 ـ جىلى 3 ـ ايدىڭ 30 ـ كۇنى شي جينپيڭ جولداس ٴبىر رەتكى ارناۋلى تاقىرىپتىق ٴماجىلىستى باسقارىپ اشتى، نەگىزگى تاقىرىبى يۇنداڭ كولىن جالپىلىق وڭاۋدى كۇشەيتۋ بولدى.
وسى رەتكى ماجىلىستە، شيامىن قالاسى يۇنداڭ كولىن وڭاۋ باسشىلىق گرۋپپاسىن قۇرىپ، ”كولدى وڭاۋدى قالا باستىعىنىڭ ٴوزى يگەرۋىن“، ”قالالىق قازىنا بيىل، كەلەر جىلى 2 جىلدا ٴار جىلى 10 ميلليون يۋان ٴبولۋدى“ ايقىندادى، سونداي ـ اق كولدى وڭاۋ جالپى جوباسىن جاسامپازدىقپەن ”كولدى زاڭمەن باسقارۋ، لاستانۋدى بوگەپ ٴبىر جاقتى ەتۋ، تۇنبانى تازالاپ جاعالاۋدى بەكەمدەۋ، سۋ ايدىنىن جانداندىرۋ، قورشاعان ورتانى كورىكتەندىرۋ“ سىندى باعىتقا قورىتىندىلادى.
” 10 ميلليون يۋان قارجى سالۋ دەگەن قانداي ۇعىم؟ بۇل سول كەزدەگى شيامىننىڭ ٴبىر جىلدىق نەگىزگى قۇرىلىس ۇسىنىلىمىنىڭ وننان بىرىمەن بارابار“. جاڭ يحى تەبىرەنىپ بىلاي دەدى: ”يۇنداڭ كولىن وڭاۋعا شىنداپ كىرىستىك!“
لاستانۋدى بوگەپ ٴبىر جاقتى ەتۋدە ”پالە باسى“ جويىلدى _ كولدىڭ اينالاسىنداعى ونەركاسىپ كاسىپورىندارى تۇگەل جابىلدى، كوشىرىلدى، لاس سۋدى ٴبىر جاقتى ەتۋ زاۆودى سالىندى جانە كولدى اينالا لاستانۋدى بوگەۋ سياقتى ينجەنەريالار اتقارىلدى، تارامدالعان لاس سۋ قۇبىرىن جانە لاس سۋ ناسوس پۋنكتىن، سونداي ـ اق كوپ جەردەگى سۋ ىعىستىراتىن توعان اۋزىن جاڭالاۋ ارقىلى كول ايدىنىنىڭ سۋ ساپاسى جوعارىلاتىلدى.
سۋ ايدىنى جانداندىرىلىپ، ”قان تامىرى“ ىركىلىسسىزدەندىرىلدى _ تەحنيكتەر جەرگىلىكتى جاعدايعا قاراي ىستەپ، ”تولقىندى باستاپ، سۋدى جانداندىرۋ“ تەحنيكاسىن جارىققا شىعاردى. باتىس توسپا تيەگىن جانە اعىن باستاۋ توسپاسىن سالۋ ارقىلى تابيعي تولقىن پارقىنان پايدالانىپ، باتىس تەڭىز الابىنداعى تەڭىز سۋىن كولگە اكەلىپ قۇيىپ، سۋ ايدىنىن جانداندىردى.
تۇنبا تازالانىپ جاعالاۋ بەكەمدەلدى، ”ايىقپاس دەرت“ تۇبىرىنەن وڭالدى _ لاستاۋشى زاتتار جىل بويى جينالا بەرسە، لاي ـ باتپاق بولىپ، سۋ ساپاسىن قامتاماسىز ەتۋ قيىنعا سوعادى. يۇنداڭ كولىندە زور كولەمدە تۇنبا تازالانىپ، باتپاق ٴبىر جاقتى ەتىلگەننەن كەيىن جاعالاۋ بەكەمدەلىپ، كول ورتاسىنداعى ارال بيىكتەتىلدى، وسى سەبەپتى سۋ ساپاسى جاقسارىپ عانا قويماي، تاسقىننان ساقتانۋ قابىلەتى دە بارىنشا جوعارىلادى.
1992 ـ جىلى يۇنداڭ كولىندە تالايدان بەرى كۇتكەن ايداعار قايىق جارىسى وتكىزىلدى. ”سول كۇنى شيامىن قالاسىنىڭ تۇرعىندارى يۇنداڭ كولىنىڭ ەكى جاعالاۋىنا جينالىپ، جارىسقا بارەكەلدى ايتىسىپ قانا قالماي، ونان دا ماڭىزدىسى، يۇنداڭ كولىن وڭاۋدىڭ ونىمدىلىگىنە بارەكەلدى ايتتى“، ـ دەدى جاڭ يحى ەسكە الىپ.
30 نەشە جىلدان بەرى شيامىننىڭ ٴار كەزەكتى قالالىق پارتكومدارى، قالالىق ۇكىمەتتەرى شي جينپيڭ جولداس تۇراقتاندىرعان قىزمەت باعىتى بويىنشا 5 كەزەكتى يۇنداڭ كولىن جالپىلىق وڭاۋ قىزمەتىن جالعاستىرا ورىستەتىپ، جيىنى 2 ميلليارد يۋانعا تاياۋ قارجى قوستى.
بۇگىنگى تاڭداعى يۇنداڭ كولىنىڭ سۋى تۇنىق، جاعالاۋى جاسىل، بالىعى شورشىپ، ٴتۇبى كورىنىپ جاتاتىندىقتان، شيامىننىڭ ”قالا قوناق قابىلداۋ بولمەسى“ دەپ اتالدى، قالا تۇرعىندارى مەن ساياحاتشىلار كول بويىنان كەتكىسى كەلمەي، جىل قۇستارىنىڭ قالىقتاعانىن كورىپ، ەكولوگيا كوركەمدىگىنەن مەيلىنشە ٴلاززاتتاندى.
يۇنداڭ كولى شيامىننىڭ ەكولوگيالىق ورتاسىنىڭ وزگەرىسى تۋدىرعان العاشقى مايدا تولقىن بولدى. سول جىلعى سول رەتكى جالپىلىق وڭاۋ ارناۋلى تاقىرىپتىق ماجىلىسىنەن باستاپ، 36 جىلدان بەرى شيامىن باتىس تەڭىز الابى، ۋ ـ يۋان شىعاناعى، حۋاندۇڭ تەڭىز الابى، شيڭلين شىعاناعى، ما ـ لۋان شىعاناعى سياقتى شىعاناق اۋماقتارىن جالپىلىق وڭاۋ جانە جيۋلۇڭجياڭ سياقتى الاپتاردى سايكەستى وڭاۋدى بىرتىندەپ ىسكە قوسىپ، تاۋ باسىنان تەڭىزگە دەيىن جالپى اۋماقتىق ەكولوگيانى قالپىنا كەلتىرۋدى ورىستەتىپ، جوعارى ساپالى، جوعارى ٴبىتىمدى وسىزاماندانعان، حالىقارالانعان قالانىڭ ”شيامىن كارتيناسىن“ جايىپ سالدى.
جول ايقىندالىپ، قورعاۋ بارىسىندا اشتى، اشۋ بارىسىندا قورعادى _
”باس شۋجيدىڭ تاپسىرماسى بويىنشا تاۋدى جاسىلداندىرىپ، ورمان وسىرۋگە تاباندى بولىپ، بۇگىنگىدەي تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋعا قول جەتكىزدىك“. شي جينپيڭ جولداستىڭ 2 رەت جۇنيىڭ قىستاعىنا كەلگەن كورىنىسىن تىلگە تيەك ەتكەندە 71 جاستاعى گاۋ چۋانگو قارت وسىلاي دەپ ەسىنە الدى.
تۇڭان رايونى ليانحۋا قالاشىعىنىڭ جۇنيىڭ قىستاعى شيامىن قالاسىنىڭ ەڭ شالعاي باتىس سولتۇستىك بولىگىنە ورنالاسقان، تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى مىڭ مەترگە تاياۋ، كەزىندە شيامىندەگى ەڭ كەدەي قىستاقتىڭ ٴبىرى بولاتىن. 20 ـ عاسىردىڭ 80 ـ جىلدارىندا شاي قۋىرۋ، شاي كاسىپ سالاسىن دامىتۋ ٴۇشىن، قىستاق تۇرعىندارى شەتىنەن تاۋعا شىعىپ، ورماندى قىرقىپ، تاۋدىڭ توبەسى ”تازدىڭ باسىنداي“ تاقىرايىپ قالعان ەدى.
1986 ـ جىلى شي جينپيڭ جولداس وسى تاۋلى قىستاققا كەلىپ، ىشكەرىلەي تەكسەرۋ ـ زەرتتەۋ ارقىلى جەرگىلىكتى ورىنعا شايدى كوبىرەك ەگۋ، جەمىستى كوبىرەك ەگۋ، سۋ مەن توپىراقتى شايىلۋدان ساقتاۋ تالابىن قويدى.
گاۋ چۋانگونىڭ ويىنا دا كەلمەگەنى، اراعا 11 جىل سالعاندا، ولكە باستىعى بولعان شي جينپيڭ جولداس تاعى دا وسى شالعاي تاۋلى قىستاققا كەلىپ: ”شايدى، جەمىستى كوبىرەك ەگۋدە ورمان ٴوسىرىپ جاسىلداندىرۋدى ۇمىتپاۋ، تاۋ باۋرايىن اشىپ، تاۋ باسىنا ’باس كيىم كيگىزۋ‘ كەرەك“ دەپ ىشكەرىلەي العا قويدى.
”تاۋ باسىنا ’باس كيىم كيگىزۋ‘ دەگەنىمىز الباتى اعاش كەسۋدى شەكتەۋ، ال ’تاۋ باۋرايىن اشۋ‘ دەگەنىمىز سول جەردىڭ بيىك تاۋلى جاعىراپيالىق شارت ـ جاعدايىنان پايدالانىپ، كوپتەگەن ەرەكشەلىككە يە ەكولوگيالىق اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ.
جاسىلداندىرىپ ورمان وسىرۋگە تاباندى بولىپ، جاسىل بايلىقتى دامۋ بايلىعىنا اينالدىردى. قىستاقتىڭ ەكولوگيالىق ورتاسى جاقساردى، بيىك تاۋداعى شايدىڭ ساپاسى اناعۇرلىم جاقسى بولاتىندىقتان، ساتۋدان ەندىگارى الاڭدامايتىن بولدى. قىستاقتا شارۋالار شاتتىعى ساياجايى، حالىقتىق تۇسەلحانا اشىلدى، جۇلدىزدى اسپان قونالقىسى، ٴورىس اشۋ بازاسى سياقتىلاردى دامىتىپ، قىستاق تۇرعىندارىنىڭ تۇرمىسى شالقي ٴتۇستى.
بۇگىنگى تاڭداعى جۇنيىڭ قىستاعىن سىلدىراعان بۇلاق سۋى كەسىپ ٴوتىپ، تاۋ شايى باقشاسى جاپ ـ جاسىل بولىپ جايقالىپ، ساياحاتشىلار جارىسا جەتەتىن ”ينتەرنەتتە تانىمالى قىستاققا“ اينالدى.
شيامىندە يۇنداڭ كولىن وڭاۋدان ولكەدە قىزمەت ىستەگەن كەزىندە ”ەكولوگيالىق ولكە“ قۇرىلىسىن العا قويۋعا، ودان ”تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ _ باعالى بايلىق“ ۇستانىمىن العا قويۋعا دەيىن... وسى بارىستا شي جينپيڭ جولداستىڭ ادام مەن تابيعاتتىڭ قاتىناسى جونىندەگى تولعانىسى بىرتىندەپ تەرەڭدەپ، جۇڭحۋانىڭ بايتاق دالاسىندا تامىر تارتىپ، گۇل اشتى.
”بۇل جەردىڭ تاۋى مەن سۋىنا، ٴاربىر تال ٴشوبى مەن اعاشىنا سۇيىسپەنشىلىگىم تەرەڭ. فۋجياننان كەتكەن سوڭ دا مەن فۋجيانعا ٴارقاشان نازار اۋدارىپ كەلەمىن. بۇل جەردە قىزمەت ىستەگەن كەزدەگى كەيبىر تولعانىستار مەن ىزدەنىستەردى مەن كەيىنگى قىزمەت بارىسىندا دا اۋەلگىدەي وي ەلەگىمنەن وتكىزىپ جانە تەرەڭدەتىپ وتىردىم، كەيبىرەۋى بۇكىل ەلدە اناعۇرلىم كەڭ كولەمدە ىسكە اسىرىلدى.“ 2021 ـ جىلى فۋجياندا قىزمەت تەكسەرگەندە باس شۋجي شي جينپيڭ تەبىرەنىسپەن وسىلاي دەدى.
بولاشاققا كوز جىبەرىپ، تاريحي جاۋاپكەرشىلىك ارقالاۋ ارقىلى ۇزاق بولاشاقتىق دامۋدى جوسپارلادى _
شيامىندە قىزمەت ىستەگەن كەزىندە، شي جينپيڭ جولداس «1985 ـ جىلدان 2000 ـ جىلعا دەيىنگى شيامىننىڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋ ستراتەگياسىن» ٴوزى باسقارىپ ازىرلەدى. بۇل دامۋ ستراتەگياسى _ ەلىمىزدىڭ جەرگىلىكتى ۇكىمەتىنىڭ ەڭ ەرتە ازىرلەگەن 15 جىلدى قامتىعان ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋ ستراتەگياسى جوباسى سانالادى. مۇندا شي جينپيڭ جولداس وسى قالانىڭ ماڭگى دامۋ جولى جونىندە تەرەڭ تولعانعان.
40 جىلعا تاياۋ ۋاقىتتىڭ الدىندا بەلگىلەنگەن بۇل ستراتەگيا ەكولوگيالىق ورتا ماسەلەسى جونىندەگى ارناۋلى تاقىرىپتى ارنايى ورنالاستىرعان ٴارى تاماشا ەكولوگيانى شيامىننىڭ دامۋ ستراتەگياسىنداعى ماڭىزدى نىسانا ەتىپ، بۇكىل ەلدە جاڭا باستاما اشتى.
ۇزاق بولاشاقتىق اۋقىمدى كوزدەپ، ۇزاق ۋاقىتتىق شارا قولداندى.
شيامىندە قىزمەت ىستەگەن كەزىندە، شي جينپيڭ جولداس ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسى نازارياسى جانە ونى امالياتتا ايگىلەۋ قىزمەتىنە ايرىقشا ٴمان بەرىپ، قازىر قاراساق تا توتەنشە العاباسار ٴبىر قىدىرۋ ۇستانىمدى ورتاعا قويعان.
ولكەگە كەلىپ قىزمەت ىستەگەننەن كەيىن دە، شي جينپيڭ جولداس اۋەلگىدەي شيامىننىڭ ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسىن كوكەيىنەن شىعارماي، شيامىن ارال اتتاعان دامۋ ستراتەگياسىن اتقارىپ، ەكولوگيالىق ولكە قۇرىلىىسنداعى كوشباسشى بولۋى كەرەك دەپ ايقىن ورتاعا قويدى.
ورتالىققا كەلىپ قىزمەت ىستەگەننەن كەيىن، شي جينپيڭ جولداس باستان ـ اياق شيامىنگە تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىكپەن ۇلكەن ٴۇمىت ارتىپ، ٴبىر قىدىرۋ ماڭىزدى نۇسقاۋلار بەرىپ، بەكىتۋلەر جاساپ، شيامىننىڭ ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسىنا ٴتۇبىرلى بويسۇنۋ ولشەمىن ازىرلەپ، شيامىننىڭ دامۋ ۇستانىمى وزگەرىسىنە، دامۋ ٴتاسىلى وزگەرىسىنە ايقىن بەتالىس نۇسقادى.
ٴبىر جوبانى سوڭىنا دەيىن كەسكىندەپ، بىرىنەن كەيىن ٴبىرىن جالعاستى ىستەدى.
36 جىلدان بەرى شيامىن ۇزاق ۋاقىت ەڭبەك ەتۋ سىندى ستراتەگيالىق تاباندىلىقپەن ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋدى جانە ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋدى ٴبىر تۇتاس جوسپارلاپ ىلگەرىلەتىپ، ەكولوگيالىق قالانى بىرگە قۇرىپ، ونان بىرگە يگىلىكتەنىپ، ادام مەن تەڭىزدىڭ جاراسىمدىلىعىن جەبەيتىن ەكولوگيالىق وركەنيەتتى امالياتتا ايگىلەۋ جولىن اشىپ شىقتى.
جۇيە كوزقاراسىنا تاباندى بولدى:
ەكولوگيالىق ورتانى وڭاۋ ونىمدىلىگىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتتى
قالا تەڭىز ۇستىندە، تەڭىز قالانىڭ ورتاسىندا.
شيامىن قالاسى تيپتىك شىعاناق تيبىندەگى قالا، بۇكىل قالانىڭ قۇرلىق جەر اۋدانى 1699 شارشى كيلومەتر، تەڭىز الابىنىڭ اۋدانى 333 شارشى كيلومەتر، اسىرەسە، شيامىن ارالى، اۋەلى، 158 شارشى كيلومەترلىك جەر اۋدانىمەن بۇكىل قالانىڭ جارىمىنا تاياۋ جان سانىن قۇشاعىنا سيدىرىپ وتىر. ۇزاق ۋاقىتتان بەرى ”جەر از، ادام كوپ بولۋداي“ قالا جاعدايى شيامىننىڭ تەڭىز ـ مۇحيت بايلىعى ورتاسىنىڭ كوتەرىمدىلىك قىسىمىنىڭ ۇلكەن، سۋ تاسىمالى، باعىمشىلىق، ساياحات سياقتى ٴتۇرلى تەڭىزدەن پايدالانۋ قايشىلىعىنىڭ كورنەكتى بولۋىن بەلگىلەپ كەلدى.
2002 ـ جىلى فۋجيان ولكەلىك پارتكومنىڭ سول كەزدەگى ورىنباسار شۋجيى، ولكە باستىعى شي جينپيڭ جولداس شيامىننىڭ قالا جوباسىنىڭ تەڭىز ارالى تيبىنەن شىعاناق تيبىنە قاراي بۇرىلىس جاساۋ وي جەلىسىن ايقىن ورتاعا قويدى.
وسى ماڭىزدى نۇسقاۋدىڭ تالابىن تياناقتاندىرىپ، شيامىن قالاسى 2002 ـ جىلدان باستاپ ىركەس ـ تىركەس حايساڭ شىعاناعى (باتىس تەڭىز الابى)، ۋ ـ يۋان شىعاناعى، شيڭلين شىعاناعى، تۇڭ ـ ان شىعاناعى، ما ـ لۋان شىعاناعى سياقتى 5 شىعاناق ٴوڭىرىن جالپىلىق وڭاۋ جانە اشۋ ينجەنەرياسىن جۇرگىزىپ، شيامىندى اينالعان ”كورىكتى كوك شىعاناق“ تۇلعالادى.
بۇكىل قالانىڭ تەڭىز الابى باعىمشىلىعىنان 258 مىڭ مۋ (شامامەن 172 شارشى كيلومەتر) قايتارىپ، ٴداستۇرلى بالىق شارۋاشىلىعى ٴوندىرىسىنىڭ تيبىن وزگەرتىپ، دارەجەسىن جوعارىلاتۋدى ىلگەرىلەتىپ، تەڭىز ـ مۇحيت ەكونوميكاسىنىڭ جوعارى ساپالى دامۋىنا اناعۇرلىم كوپ كەڭىستىك ازىرلەپ، تاماشا ەكولوگيالىق ونىمدىلىككە جانە ەكونوميكالىق ونىمدىلىككە قول جەتكىزدى.
36 جىلدان بەرى شيامىن جۇيەلىك وڭاۋعا تاباندى بولىپ، كورىكتى شىعاناق قونىس ورتاسىن تۇلعالادى. بۇكىل قالانىڭ تەڭىز الابىنىڭ ”شىعاناق ىشىندە شىعاناق بولۋداي“ ەرەكشەلىگىنە ساي، ەل ىشىندەگى تەڭىز جاعالاۋىنداعى وڭىرلەردە شىعاناقتى جالپىلىق وڭاۋ ۇستانىمىن الدىمەن ورتاعا قويىپ، تەڭىز ـ مۇحيت ەكولوگياسىن قورعاۋعا، قالپىنا كەلتىرۋگە جالپى 105 ميلليارد 600 ميلليون يۋان جۇمساپ، ادام مەن تابيعات جاراسىمدى قاتار ٴومىر سۇرەتىن شىعاناق تيبىندەگى قالا قۇردى.
ٴار رەتكى اپتا سوڭىندا شيامىننىڭ باتىس تەڭىز الابىنىڭ باتىس سولتۇستىك شەتىنە ورنالاسقان ما ـ لۋان شىعاناعى ەكولوگيالىق سانداۋ باقشاسى جانە نان ـ ان دايجۋاڭ باقشاسىندا كوڭىل اشۋعا كەلگەن ماڭايداعى تۇرعىنداردىڭ اياعى ۇزىلمەيدى. ولاردىڭ كەيبىرەۋى سول جەردە ٴتۇز تاماعىن جەيدى، كەيبىرەۋى باتپىراۋىق ۇشىرادى. كەيدە بالىقتار سۋ بەتىنە شورشىپ شىعىپ، قۇيرىقتارىمەن سۋ بەتىنەن تولقىن جارا ٴجۇزىپ، فوتوسۋرەت اۋەسكەرلەرىن توقتاماي سۋرەتكە تۇسىرۋگە باۋرايدى.
ما ـ لۋان شىعاناق ٴوڭىرىنىڭ ىشىندە مۇنداي ”شاعىن باقشا“ تاڭسىق ەمەس، جالپى جاسىلدانعان جەر اۋدانى 4 شارشى كيلومەتر، ما ـ لۋان شىعاناعى شىعاناقتى اينالاتىن جەلى بويىندا ”ون مىڭ ٴتۇپ سامۇرىق اعاشى، مىڭ مەتر گۇل ٴدالىزى، ٴجۇز كورىنىستى بىرگە تاماشالاۋ، ون شاقىرىم گۇل جولى“ سىندى اسەم كورىنىس جەلىسىن قالىپتاستىرىپ، ەكولوگيا مەن كورىنىس تاماشالاۋ بىردەي ازىرلەنگەن قالا تابيعاتى جۇيەسىن بىرتىندەپ ورناتتى.
وسىناۋ ادام كورىنىس ىشىندە، كورىنىس تەڭىز ۇستىندەگى شىعاناق كوركەم كورىنىسىنىڭ بۇرىن ”بالىق كولشىگى جىپىرلاعان، كوبىك اسپانعا اتىلعان“ جەر ەكەنىن كوز الدىعا كەلتىرۋ قيىن ەدى. ”20 نەشە جىلدان بەرى ٴبىز تىڭ جەردى تەڭىزگە قايتارۋ، الاپتى وڭاۋ، ەكولوگيالىق سۋ تولىقتاۋ سياقتى تاسىلدەر ارقىلى ما ـ لۋان شىعاناعىنىڭ ەكولوگياسىن قالپىنا كەلتىرۋ ينجەنەرياسىن ورىندادىق“. ما ـ لۋان شىعاناعى جاڭا قالا اۋماعى قولباسشىلىق شتابىنىڭ تۇراقتى ورىنباسار باس قولباسشىسى ساي دىجين بىلاي دەدى: قازىر ما ـ لۋان شىعاناعىنىڭ جان باسىندىق الەۋمەتتىك جاسىلدانعان جەر اۋدانى 18 شارشى مەتر، جاسىلدانعان قامتۋ سالىستىرماسى %50تەن اسادى، شيامىن قالا تۇرعىندارىنىڭ جانە ساياحاتشىلاردىڭ جاڭا ”ينتەرنەتتە تانىمال ٴسوزسىز بارۋعا ٴتيىستى جەرگە“ اينالدى.
تەڭىز بولعاندىقتان بارلىققا كەلىپ، تەڭىزگە سۇيەنىپ گۇلدەنىپ، تەڭىزبەن بىرگە شالقىدى. 36 جىلدان بەرى شيامىن تابيعاتقا تولىق قۇرمەت ەتۋگە، تابيعاتقا ۇيلەسۋگە، تابيعاتتى قورعاۋعا تاباندى بولىپ، ورمان وسىرۋگە لايىق بولسا ورمان ٴوسىرىپ، ٴشوپ وسىرۋگە لايىق بولسا ٴشوپ ٴوسىرىپ، قۇمدى ٴشول كۇيىندە قالدىرۋعا لايىق بولسا، قۇمدى ٴشول كۇيىندە قالدىرىپ، سازدىق كۇيىندە قالدىرۋعا لايىق بولسا، سازدىق كۇيىندە قالدىرىپ، تاۋ باسىنان تەڭىزگە دەيىنگى تۇتاس وڭىرلىك قورعاۋ، وڭاۋ ۇلكەن ارناسىن كۇش سالا قۇرۋدا.
2023 ـ جىلى 4 ـ ايدىڭ 10 ـ كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ گۋاڭدۇڭنىڭ جانجياڭ قىزىل اعاش ورمانى مەملەكەت دارەجەلى جاراتىلىستىق قورىعىنا كەلىپ، سول جەردىڭ وزىندە قىزىل اعاش ورمانىنىڭ ٴوسۋ جاعدايىن جانە توڭىرەگىنىڭ ەكولوگيالىق ورتاسىن كورگەندە بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: ”قىزىل اعاش ورمانىن قورعاۋدى مەن شيامىندە قىزمەت ىستەگەن كەزىمدە ٴوزىم تىكەلەي يگەرگەنمىن. پارتيا 18 ـ قۇرىلتايىنان كەيىن بىرنەشە رەت نۇسقاۋ بەرگەنمىن. بۇل مەملەكەتتىڭ اسىلى، ٴسوز جوق، ويداعىداي قورعاۋ كەرەك“.
قىزىل اعاش ورمانىنىڭ ەجەلدەن ”تەڭىزدەگى ورمان“، ”تەڭىز قورعاۋشىسى“ دەگەن اتى بار، توتەنشە جوعارى ەكولوگيالىق قىزمەت وتەۋ قۇنىنا يە. بۇل كۇندەرى شيامىننىڭ دۇڭحاي الابىن اينالاتىن شياتانۋي قىزىل اعاش ورمانى باقشاسىندا سەيىلدەسەڭىز، قىزىل اعاش بۇتاق ـ جاپىراقتارى جايقالا ٴوسىپ، بەينە تەڭىز بەتىنە قادالعان بولەك ـ بولەك جاسىل جاھۇتتاي كورىنەدى. الايدا 85 گەكتارعا تاياۋ وسى ەكپە قىزىل اعاش ورمانى 20 نەشە جىل قۇرىپ جوعالعاننان كەيىن وسى تەڭىز الابىندا قايتادان پايدا بولعان ەدى.
20 نەشە جىلدىڭ الدىنداعى شياتانۋيدى ەسكە العاندا، شيامىن داشۋەسىنىڭ قورشاعان ورتا جانە ەكولوگيا شۋەيۋانىنىڭ دوتسەنتى ياڭ شىڭچاڭ تەبىرەنە بىلاي دەدى: ”ول كەزدە ادامدار كەلسە تەڭىز سۋىنىڭ ساسىق يىسىنەن قاشىپ كەتەتىن“. كوزسىزدىكپەن تەڭىزدى قورشاپ، باعىمشىلىقپەن بەتالدى شۇعىلدانعاندىقتان، تەڭىز الابى سۋىنىڭ قورەكتىگى اۋىر دارەجەدە اسىپ كەتىپ، جەرگىلىكتى ورىنداعى تابيعي قىزىل اعاش ورمانى ٴبىر مەزەت جويىلۋعا شاق قالعان.
2005 ـ جىلى شيامىن قالالىق ۇكىمەتتىڭ تاپسىرۋىمەن شيامىن داشۋەسى قىزىل اعاش ورمانىن عىلمي زەرتتەۋ ۇجىمى شياتانۋيدا سىناق ورمانىن ەگۋدى باستادى. 10 نەشە جىل ۇزدىكسىز قۇلشىنۋ ارقىلى اقىرى بۇل اراداعى قىزىل اعاش ورمانى قايتادان تامىر تارتىپ، ماۋەلەپ ٴوستى. قازىر بۇل ارادا حايۋاناتتاردىڭ، وسىمدىكتەردىڭ الۋان تۇرلىلىگى كورنەكتى جوعارىلاپ، اۋەلى، قالا تۇرعىندارى مەن ساياحاتشىلار تابيعاتپەن جاناساتىن تەڭىز عىلىمىن جالپىلاستىرۋ تاربيە بازاسىنا اينالدى.
بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى باس حاتشىسىنىڭ تەڭىز ىستەرى ەرەكشە ۋاكىلى پيتەر تامسىن كەزىندە شياتانۋي باقشاسىنا 2 رەت ساپارلاي كەلگەن، بۇل ارانىڭ قىزىل اعاش ورمانىن قورعاۋى جانە قايتا ەگۋى وعان ”توتەنشە تەرەڭ اسەر قالدىرعان“ ٴارى دۇنيە ٴجۇزىنىڭ جەر ـ جەرىندە لەكسيا جاساعاندا وسىنى كوپ رەت تيپتىك مىسال رەتىندە اۋىزعا العان.
”شيامىن وتانعا تاۋەلدى، ۇلتقا تاۋەلدى، ايرىقشا ٴمان بەرۋىمىز جانە قاستەرلەۋىمىز، جاقسى قورعاۋىمىز كەرەك، مۇنى ستراتەگيالىق مىندەت رەتىندە ويداعىداي يگەرۋ كەرەك“. شيامىندە قىزمەت ىستەگەن كەزىندە شي جينپيڭ جولداس جالپى جاعداي تۇرعىسىنان شيامىننىڭ ٴىس جۇزىندىگىنە ۇيلەسەتىن ناقتى شارالاردى العا قويدى.
تەڭىز ەكولوگيالىق ورتاسى ماسەلەسى ”تەڭىزدە بايقالعانىمەن، تامىرى قۇرلىقتا.“ 36جىلدان بەرى شيامىننىڭ ٴار كەزەكتى قالالىق پارتكوم، قالالىق ۇكىمەتتەرى جۇيەلىك وڭاۋ، سايكەستى وڭاۋ ارقىلى جوعارعى، تومەنگى اعاردى تۇتاستىرىپ، وڭ جاق، سول جاق جاعانى سايكەستىرىپ، شيامىن ەكولوگياسىنىڭ ”ايرىقشا كوركەمدىگىن“ ۇزدىكسىز تۇلعالادى.
شيامىن ارالىنىڭ سىرتىنا ورنالاسقان شياڭ ـ ان رايونى داجاي قىستاعى ەجەلدەن ”جەلدىڭ ٴوتى، سۋدىڭ شەتى“ اتالعان قۋاڭ، سۋ تاپشى رايون. بۇل ارانىڭ قىستاق تۇرعىندارى حولۇڭگو سياقتى ەگىمشىلىك كاسىپ سالاسىن دامىتتى.
ٴتىلشى قىستاق تۇرعىندارىنىڭ ۇيلەرىندە اسحاناعا، تازالىق بولمەسىنە، جۋۋعا پايدالانىلاتىن سۋ سياقتى ٴاسىلى شىعاناققا تىكەلەي ىعىستىرىلاتىن لاس سۋدىڭ ٴبىر تۇتاس شوعىرلاندىرىپ تازارتىلىپ ٴبىر جاقتى ەتىلەتىنىن، ٴبىر جاقتىلى ەتىلگەننەن كەيىنگى سۋدىڭ قۇبىر ارقىلى قىستاق ماڭىنداعى بىرنەشە كولشىككە قۇيىلاتىندىعىن كوردى. بۇل ارادا كوپ ٴتۇرلى سۋ وسىمدىكتەرى سۋدى ۇزدىكسىز تازارتادى، الىستان مەڭگەرىلەتىن زەردەلى سۋارۋ جۇيەسى وسى ارادان سۋ قاينارىن تارتىپ، قىستاقتاعى حولۇڭگو اتىزىن سۋارادى ەكەن.
”لاس سۋدى ’اسىلعا اينالدىرىپ، تولىق پايدالانۋ ارقىلى‘ ٴبىز ورتاسى كورىكتەنىپ، كاسىپ سالاسى كوركەيۋ سياقتى ەسەلەنگەن ونىمدىلىككە قول جەتكىزدىك“. داجاي قىستاعىنىڭ تۇرعىنى، حولۇڭگو ەگەتىن شارۋا چىن حاييۇن قۋانا بىلاي دەدى: ”سۋ ساپاسى جاقساردى، كىشكەنە كەزىمىزدە كولشىكتەن ۇنەمى كەزدەستىرەتىن ۇلۋ وسى بىرنەشە جىلدا قايتادان كوبەيدى!“
شيامىن تەڭىز ـ مۇحيت ەكولوگياسىن قورعاۋ بارىسىندا ”وتكەلدى الدىعا جىلجىتۋعا“ باسا ٴمان بەرىپ، اعار الابىن وڭاۋ، قالا جانە اۋىل ـ قىستاق لاس سۋىن وڭاۋ، تەڭىزگە قۇياتىن ىعىستىرۋ اۋزىن رەتتەۋ ـ وڭاۋ سياقتىلاردى ىلگەرىلەتىپ، قۇرلىق قاينارىندىق بىلعانىش زاتتاردى قاتاڭ تەجەدى ٴارى ازايتتى. قالا لاس سۋىن ٴبىر جاقتى ەتۋ قابىلەتىن كۇش سالا كەڭەيتىپ، بۇكىل قالانىڭ لاس سۋدى ٴبىر جاقتى ەتۋ قابىلەتى مەن قۇبىر سۋىمەن قامداۋ قابىلەتىنىڭ بارابار بولۋىن ىلگەرىلەتتى؛ اۋىل ـ قىستاق لاس سۋىن تۇتاس وڭىرلىك وڭاۋدى ىلگەرىلەتىپ، 1216 تابيعي قىستاقتا لاس سۋدى دارەجەسىن جوعارىلاتىپ وڭاۋدى ورىندادى...
ۇزدىكسىز قۇلشىنۋ ارقىلى تۇتاس قالانىڭ تەڭىز الابى ورتاسىنىڭ ساپاسى ۇزدىكسىز جاقساردى. شوعىرلى اۋىز سۋ سۋ قاينارىندىق جەر، نەگىزگى اعار الابىنىڭ مەملەكەت مەڭگەرەتىن جانە ولكە مەڭگەرەتىن قيما بەتى، شاعىن اعار الابىنىڭ ولكە مەڭگەرەتىن قيما بەتى سۋ ساپاسىنىڭ ولشەمگە جەتۋ سالىستىرماسى تۇگەلدەي %100 بولدى، تەڭىزگە قۇياتىن ىعىستىرۋ اۋزىنداعى سۋ ساپاسىنىڭ ولشەمگە جەتۋ سالىستىرماسى %99.3كە جەتىپ، ”اشىق اسپان، اقشا بۇلت، تۇنىق سۋ، جاسىل جاعا، كوگىلدىر تەڭىز، كۇمىس قايراڭ“ شيامىننىڭ كوز تارتار ماركاسىنا اينالدى.
36 جىلدان بەرى شيامىندىقتار امالياتتان وتكىزۋ بارىسىندا رەفورما جاساۋدىڭ، جاڭالىق اشۋدىڭ تەڭىز ـ مۇحيت ەكولوگياسىن قورعاۋداعى، ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسىنداعى قايشىلىقتاردى، ماسەلەلەردى شەشۋدەگى قۋاتتى قوزعاۋشى كۇش ەكەندىگىن، رەفورما جاساۋعا، جاڭالىق اشۋعا تاباندى بولىپ، ٴتۇزىم كۇشىن ورناتۋدىڭ ەكولوگيالىق ورتانى وڭاۋ قابىلەتىن جوعارىلاتۋداعى قاجەتتى تالاپ ەكەندىگىن تانىپ جەتتى.
شي جينپيڭ جولداس شيامىندە قىزمەت ىستەگەن كەزىندە ”كولدى زاڭ بويىنشا وڭاۋدى“ يۇنداڭ كولىن جالپىلىق وڭاۋدىڭ 20 ارىپتىك باعىتىنىڭ ٴبىرىنشى تارماعى ەتىپ، زاڭ بويىنشا وڭاۋ ۇستانىمى، زاڭ بويىنشا وڭاۋ ٴتاسىلى ارقىلى ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسىن ىلگەرىلەتۋ تاجىريبەسىن قاراستىردى.
شيامىن باستان ـ اياق زاڭ بويىنشا وڭاۋدى الدىمەن اتقارۋعا تاباندى بولىپ، ەكولوگيالىق ورتانى وڭاۋ جۇيەسىن وسىزامانداندىرۋ دەڭگەيىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتتى. 1994 ـ جىلى شيامىننىڭ ەكونوميكالىق ەرەكشە رايوننىڭ زاڭ ەرەجە شىعارۋ ۇقىعىنا يە بولعاننان كەيىن جاساعان ٴبىرىنشى ناقتى سيپاتتى جەرگىلىكتى زاڭ ەرەجەسى _ «شيامىن قالاسىنىڭ ورتانى قورعاۋ ەرەجەسى».
وسىدان كەيىن شيامىن ىلگەرىندى ـ كەيىندى «شيامىن ەكونوميكالىق ەرەكشە رايونىنىڭ ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسى ەرەجەسى» سياقتى ەكولوگيالىق ورتا قۇرىلىسىىنا جانە بايلىقتى قورعاۋعا قاتىستى 30دان استام زاڭ ەرەجە، ەرەجە شىعاردى. 2003 ـ جىلى مەملەكەت بويىنشا تۇڭعىش اكىمشىلىك شتاتى بار تەڭىز ـ مۇحيت جالپىلىق زاڭ اتقارۋ قوسىنى قۇرىلىپ، تەڭىزدە بىرلەسىپ زاڭ اتقارۋ مەحانيزمى ورناتىلىپ، ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسىنىڭ جان ـ جاقتى زاڭمەن باسقارۋ قامتاماسىزدىعى ونان ارى بەكەمدەلدى.
لاستانۋدى ىرىقسىز وڭاۋدان بايلىقتى اقىلى پايدالانۋعا جانە ەكولوگيانى قورعاۋعا تولىقتاما بەرۋ، تولەم بەرۋ مەحانيزمىن ورناتۋعا دەيىن، قورشاعان ورتانى جالاڭ قورعاۋدان ەكولوگيالىق ورتانى بازارلاندىرىپ وڭاۋ مەحانيزمىن ورناتۋعا دەيىن، تاراۋلار ٴبولىپ ـ ٴبولىپ باسقارۋدان ”كوپ ەرەجەنى بىرىكتىرۋ“ كاسىپتىك سەلبەستىك تۇعىرىن ورناتۋعا دەيىن شيامىننىڭ كوپ ٴتۇرلى رەفورما تاجىريبەسى بىرتىندەپ بۇكىل ەل كولەمىندە جالپىلاستىرىلدى.
اشىق اسپان، شەتسىز تەڭىز، تۇنىق سۋ، جاسىل جاعا، بوي كوتەرگەن اسپانمەن تىلدەسكەن ٴزاۋلىم عيماراتتار، تۇندە بارلىق جەردە شىراقتار جاينايدى. باس شۋجي شي جينپيڭ: ”بۇل كۇندەرى تەڭىز جەلى باياعىداي سوعىپ، تەڭىز تولقىنى باياعىداي وركەشتەنىپ جاتقانىمەن، بايىرعى شيامىن شىت جاڭا بەينەگە ەندى“ دەپ القادى.
شىت جاڭا كارتينانى كەسكىندەدى:
جوعارى دەڭگەيلى قورعاۋ مەن جوعارى ساپالى دامۋ ٴبىر ـ بىرىنە ساي كەلدى
” 30 جىلدان ارتىق ۋاقىتتان بەرگى تاتىمدى ٴتالىم، يگى اقىل ارقىلى بۇگىنگى شيامىن دامىپ جوعارى ساپالى جاڭالىق اشۋ، شارۋاشىلىق قۇرۋ قالاسىنا اينالدى، جاڭا شارۋاشىلىق، جاڭا كاسىپ سالاسى جەدەل دامىپ، ساۋداعا قارجى قوسۋ قاتار ىلگەرىلەپ، تەڭىز تاسىمالى، قۇرلىق تاسىمالى، اۋە تاسىمالى 5 قۇرلىققا تۇتاستى. بۇگىنگى تاڭداعى شيامىن ٴارى كوركەم ەكولوگيالىق باۋ ـ باقشا قالاسى، ادام مەن تابيعات جاراسىمدى قاتار ٴومىر سۇرۋدە“.
2017 ـ جىلى 9 ـ ايدىڭ 3 ـ كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ شيامىندە بريكس ەلدەرى ساۋدا ـ ونەركاسىپشىلەر تالقى مىنبەرىنىڭ اشىلۋ سالتىنا قاتىناسىپ، بۇكىل دۇنيە جۇزىنە وسىناۋ ”جوعارى ساپالى، ايرىقشا كوركەم“ قالانى تانىستىردى.
كوكتەم لەبى قالانى گۇلگە بولەر، كوك تەلەگەي تەڭىزدەن تولقىن كەلەر.
ۋ ـ يۋان شىعاناعى شيامىن ارالىنىڭ شىعىس سولتۇستىك مۇيىسىنە ورنالاسقان، بۇل اراداعى سازدىق باقشاسى شيامىندەگى ەڭ ۇلكەن سازدىق ەكولوگيالىق باقشاسىنىڭ ٴبىرى. باقشادا توپ ـ توپ قاراقۋ ەركىن ٴجۇزىپ ٴجۇر، ساياحاتشىلار ٴالسىن ـ ٴالى قۇستارمەن ”جاقىننان ىقپالداسادى“.
10 نەشە جىلدىڭ الدىندا ۋ ـ يۋان شىعاناعىنىڭ ىشىندە كەڭ كولەمدى قايراڭ بار بولاتىن، بۇل تۇز كەپتىرۋ الاڭى، باعىمشىلىق الاڭى، قوقىر ـ قوقسىق الاڭى ەدى. جاساندى جولمەن توسپا سالىپ باعىمشىلىقپەن شۇعىلدانعاندىقتان، قايراڭعا قالىڭ تۇنبا جينالدى، ونىڭ ۇستىنە شيامىن ارالىنىڭ جەل وتىنە ورنالاسقاندىقتان، ادامداردىڭ قونىستانۋىنا ۇيلەسپەيدى دەپ قارالعان ەدى.
2005 ـ جىلى ۋ ـ يۋان شىعاناعىن جالپىلىق وڭاۋ باستالۋدىڭ العاشقى مەزگىلىندە ٴارقايسى جاق اراسىندا وڭاۋ جوباسى جونىندە الاۋىزدىق تۋىلدى. شيامىن قالالىق ساياسي كەڭەستىڭ بۇرىنعى ورىنباسار ٴتوراعاسى پان شىجيان ەسكە الىپ بىلاي دەدى: كەيبىرەۋلەر شىعاناق رايونىن ”تىندىرىپ“، جەر ساتىپ، قورا ـ جاي سالۋدى، وسىلايشا ”تەز اقشا تاۋىپ، ناتيجە شىعارۋدى“ ۇسىنىس ەتتى.
شيامىن قالالىق پارتكوم، قالالىق ۇكىمەت كوپ رەت مامانداردىڭ دالەلدەۋ ٴماجىلىسىن ۇيىمداستىرىپ، قايتا ـ قايتا دالەلدەپ، پايدا ـ زيانىن سالماقتاپ، ەڭ سوڭىندا ەڭ جاقسى بايلىقتى بۇقاراعا قالدىرۋدى ۇيعاردى.
ۋ ـ يۋان شىعاناعىندا بايىرعى سۋ الابى ساقتاپ قالىنۋمەن بىرگە، تاعى تەڭىز توسپاسى اشىلىپ، شىعاناققا سۋ باستالدى، تۇنبالار تازالانىپ سۋ اعىزىلدى، قۇرلىق، تەڭىز ورتاسىن جان ـ جاقتى وڭاۋ اتقارىلىپ، كەڭ سازدىق قالدىرىپ باقشا قۇرىلىپ، ادام مەن سۋدىڭ تىلدەسۋىنىڭ ەتەنە كەڭىستىگى قالىپتاستىرىلىپ، قالا تۇرعىندارىنا ”قالانىڭ جاسىل وكپەسى“ سيلاندى.
جاقىن ماڭداعى تۇرعىن حۋاڭ شياۋحۇڭ تەرەڭ سەزىممەن بىلاي دەدى: ”مەنىڭ ٴۇيىم سازدىق باقشاسىنىڭ شەتىندە، ٴار كۇنى قولىم بوساي قالسا بولعانى باقشاعا كەلىپ سەيىلدەيمىن، باقىت سەزىمىم ارتا ٴتۇستى!“
شيامىن قالاسىندا قازىر 18 مىڭ گەكتار باۋ ـ باقشا، جاسىل القاپ، 60 مىڭ گەكتاردان استام ورماندى جەر بار. 2013 ـ جىلى قالاداعى تۇڭعىش جاسىل جول سالىنعاننان قازىرگە دەيىن قالا اۋماعىنداعى ٴار 10 مىڭ ادامعا تۋرا كەلەتىن جاسىل جولدىڭ ۇزىندىعى 1.66 كيلومەتر بولىپ، ”300 مەتردە جاسىل جەلەك كەزىگۋ، 500 مەتردە باقشا كورىنۋ“ نەگىزىنەن جۇزەگە اسىرىلىپ، ”ٴتورت ماۋسىمدا جاپ ـ جاسىل بولۋ، ٴتورت ماۋسىمدا گۇل اشۋ، تەرەزە اشقاندا جاسىل ٴتۇس كورىنۋ، ٴبىر اتتاپ ـ اق كورىنىس تاماشالاۋ“ ورىندالدى.
وسىنشاما تاماشا ەكولوگيالىق ورتا باقىتتى شيامىندىكتەرگە عانا ەمەس، شيامىنگە كەلگەن ٴاربىر ساياحاتشىعا دا ٴتان.
شيامىننىڭ حۋاندۇڭ تەڭىز الابىنا ورنالاسقان ”تەڭىز جاعالاۋىنداعى رومانتيكالى جەلىدەن“ بۇكىل ەلدىڭ جەر ـ جەرىنەن كەلىپ جۇگىرەتىندەردى ۇنەمى كەزىكتىرۋگە بولادى. ”مەن الەۋمەتتىك جەلىدەن ’ەڭ كوركەم شىعاناقتى جاعالاعان جارىس جولىن‘ كورىپ، وسى جولى ارنايى كەلدىم، تەڭىز بەن اسپان ٴبىر تۇسكە ەنگەن، شىنىندا، كەرەمەت!“ شاندۇڭنان كەلگەن مارافون اۋەسكەرى جاڭ مىرزا كوكتەم مەرەكەسىنەن بۇرىن ارناۋلى جىلدىق دەمالىس الىپ، شيامىندەگى تەڭىز جەلىمەن ”قاۋىشتى“.
ٴدال وسى ”تەڭىز جاعالاۋىنداعى رومانتيكالى جەلى“ تۇرعان شىعاناق اۋماعىندا دا كەزىندە تۇنبا اۋىر بولىپ، قوقىر ـ قوقسىق شاشىلىپ جاتاتىن، كەيبىر بۇقارا ”بۇل اراداعى قوقىر ـ قوقسىق تەڭىز بەن اسپاننىڭ تۇيىلىسكەن جەرىنە دەيىن شاشىلىپ جاتىر“ دەسەتىن.
وزگەرىس تىپ ـ تىنىش عانا تۋىلدى. 2006 ـ جىلدان باستاپ شيامىن قالاسى حۋاندۇڭ تەڭىز الابىن جالپىلىق رەتتەۋ ـ وڭاۋ قۇرىلىسى ينجەنەرياسىن ورىستەتۋ ارقىلى باعىمشىلىقتى قايتارۋ، قايراڭدى تازالاۋ سياقتى قىزمەتتەردى جەدەل ىلگەرىلەتتى. جالپىلىق رەتتەۋ ـ وڭاۋ كەشەندى شاراسىنىڭ ارقاسىندا حۋاندۇڭ تەڭىز الابىنداعى سۋ ”جاندانىپ“، ۇزىن تۇكتى سۋ شايانى، سارى قانات بالىق، جۇڭحۋا اق دەلفينى سياقتى جابايى تەڭىز ـ مۇحيت ورگانيزمدەرى ادامداردىڭ كوز اياسىنا قايتا ورالدى.
باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەپ تەرەڭ اتاپ كورسەتتى: ”تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ ٴارى جاراتىلىستىق بايلىق، ەكولوگيالىق بايلىق، ٴارى قوعامدىق بايلىق، ەكونوميكالىق بايلىق“.
پارتيا 18 ـ قۇرىلتايىنان بەرى ”تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ _ باعالى بايلىق“ بۇكىل پارتيانىڭ، بۇكىل قوعامنىڭ ورتاق تانىمىنا جانە ارەكەتىنە اينالدى.
پارتيا 20 ـ قۇرىلتايىندا ادام مەن تابيعاتتىڭ جاراسىمدى قاتار ٴومىر ٴسۇرۋى جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋدىڭ جۇڭگوشا ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ٴبىرى ەكەندىگى، ادام مەن تابيعاتتىڭ جاراسىمدى قاتار ٴومىر ٴسۇرۋىن جەبەۋ جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋدىڭ ماندىك تالاپتارىنىڭ ٴبىرى ەكەندىگى تەرەڭ بايىمدالدى ٴارى ”جاسىل دامۋدى ىلگەرىلەتىپ، ادام مەن تابيعاتتىڭ جاراسىمدى قاتار ٴومىر ٴسۇرۋىن جەبەۋ“ سىندى كەلەلى ورنالاستىرۋ جاسالدى.
شيامىندە ”قوقىر ـ قوقسىق باسقان تەڭىز بەتىنەن” “تەڭىز جاعالاۋى رومانتيكالى جەلىسىنە“ دەيىنگى جاڭالانعان وزگەرىس بارىسىندا، وسى قالانىڭ مادەنيەت ـ ساياحات ەكونوميكاسى، جاسىل ەكونوميكاسى، سيفرلى ەكونوميكاسى، تەڭىز ـ مۇحيت ەكونوميكاسى دا جەدەل دامىپ، ”قورشاعان ورتا ارقىلى ارتۋدى ساپالىلاندىرۋ، دامۋ ارقىلى قورشاعان ورتانى جاقسارتۋ“ سىندى جوعارى ساپالى دامۋدىڭ جاڭا جولى اشىلدى.
ەكولوگيا جاقساردى، شيامىن شىعاناق، تەڭىز جاعالاۋى سياقتى بايلىقتارعا سۇيەنىپ، تەڭىز بالىق اۋلاۋ ساياحاتى، جەلكەندى كەمە ساياحاتى، ساياحات كەمەسى ساياحاتى سياقتى كوپ نەگىزدى ساياحات ونىمدەرىن اشىپ، قورعاۋ بارىسىندا جۇيەلى اشۋدىڭ، ٴتارتىپتى پايدالانۋدىڭ تاماشا ەكولوگيالىق ونىمدىلىگىن جۇزەگە اسىردى.
2023 ـ جىلى شيامىننىڭ ساياحات كاسىبى سەرپىندى تۇردە ارتىپ، جالپى قابىلدانعان ساياحاتشى 110 ميلليونعا (رەت) تاياۋ بولىپ، تاريحتاعى ەڭ جوعارى دەڭگەيگە جەتتى. بيىل كوكتەم مەرەكەسى دەمالىسىندا شيامىننىڭ ساياحات تاپسىرىسى سايكەس مەزگىلدەگىدەن %65 ارتىپ، ەسىك بەلەتى تاپسىرىس مولشەرى سايكەس مەزگىلدەگىدەن ەكى ەسە كوپ بولدى.
تەڭىز الابىن جالپىلىق رەتتەۋ ـ وڭاۋدىڭ ىشكەرىلەي ورىستەتىلۋى كوگىلجىم تەڭىز بەن اشىق اسپاننىڭ كوركەم كورىنىسىن قالپىنا كەلتىرۋمەن بىرگە، قالانىڭ دامۋىنا جاڭا كەڭىستىك تە ازىرلەدى.
حۋاندۇڭ رومانتيكالى جەلىسىنە تاياۋ ماڭدا شيامىن عىلىم قالاسىنىڭ وزەكتى رايونى _ تۇڭ ـ ان جاڭا قالاسى بوي تارتىپ جەتىلىپ كەلەدى.
مەيفىڭ چۋاڭگۋ، يىنچىڭ جىگۋ، حۋاندۇڭ يۇنگۋ سياقتى عىلىم قالاسىنداعى وزەكتى باقشا رايوندارى جەدەل دامىپ، مەيتۋ شيۋشيۋ، مەييا بايكى، تىڭشۇن بۇلتى، ۋاڭ ـ ي سياقتى ٴبىر توپ ٴىرى كاسىپ سالاسى سەركەلەرى وسى اراعا شوعىرلاندى...
يىنچىڭ جىگۋ كاسىپ سالاسى باقشاسى رايونىنىڭ قاتىستى جاۋاپتىسى بىلاي دەدى: باقشا رايونى اشىلعان 2 جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى ٴتۇيىندى تۇردە باس ىشتاپ ەكونوميكاسى، ينفورماتسيالىق قىزمەت وتەۋ، زەرتتەۋ ـ اشۋ، جوبالاۋ، مادەنيەتتە جاڭالىق اشۋ سياقتى كاسىپ سالالارىن ەنگىزۋدى ارقاۋ ەتىپ، كۇش سالىپ، كاسىپ سالاسى ارقىلى جەتەكشىلىك ەتۋدى كۇشەيتۋ شاراسىمەن كاسىپ سالاسى دامۋىنىڭ جاڭا بيىگىن، كاسىپ سالاسى مەن قالانى توعىستىرۋدىڭ جاڭا بەلگىسىن كۇش سالا قۇردىق.
پارتيا 18 ـ قۇرىلتايىنان بەرى شيامىن قالاسىنىڭ ەكونوميكالىق جالپى مولشەرى جەدەل ارتىپ، جاڭا دامۋ ارناسى جەدەل قالىپتاسىپ، جاڭالىق اشۋ قابىلەتى كورنەكتى كۇشەيىپ، كاسىپ سالاسى قۇرىلىمى مەن ەنەرگيا دەڭگەيى ۇزدىكسىز جوعارىلادى. 2012 ـ جىلدان 2022 ـ جىلعا دەيىنگى ارالىقتا بۇكىل قالانىڭ وڭىرلىك ٴوندىرىس جالپى ٴونىم قۇنى جىلىنا ورتا ەسەپپەن %7.5 ارتىپ، سىرتقى ساۋدا يمپورت ـ ەكسپورت جالپى سوماسى جىلىنا ورتا ەسەپپەن %6.9 ارتىپ، مەملەكەت دارەجەلى جوعارى، جاڭا تەحنيكا كاسىپورىندارى 3600دەن اسىپ، كولەمنەن جوعارى تەحنيكالى كاسىپ سالاسىنىڭ ارتقان قۇنىنىڭ كولەمنەن جوعارى ونەركاسىپتىڭ ارتقان قۇنىنداعى سالىستىرماسى %42.2كە جەتتى.
2023 ـ جىلى شيامىننىڭ جاڭا كاسىپ كۇيى جەدەل دامىپ، جاڭا ەنەرگيالى اۆتوكولىك، ليتي باتارەياسى، فوتوۆولتتىق ونىمدەر سىندى ”جاڭا 3 ٴتۇردىڭ“ ەكسپورتى 1.7 ەسە ارتتى، شەكارا اتتاعان ەلەكتروندى ساۋدانىڭ يمپورت ـ ەكسپورت سوماسى %65 ارتتى.
ايرىقشا كوركەم ەكولوگيا، جوعارى ساپالى تۇرمىس، جوعارى ساپالى دامۋ.
36 جىلدان بەرى شيامىن قاي ـ قاشان دا ەكولوگيانى الدىمەن ويلاسۋعا، جاسىل دامۋعا تاباندى بولىپ، الدىمەن قورعاۋعا، ونان سوڭ اشۋعا تاباندى بولىپ، ەكولوگيالىق ورتانى وڭاۋ، ەكولوگيالىق جۇيەنى قالپىنا كەلتىرۋ، ەكولوگيالىق تور قۇرۋ ارقىلى قالانىڭ دامۋىنا تاماشا ەكولوگيالىق نەگىز ازىرلەپ، ەكونوميكانىڭ جاسىلدانۋ دەڭگەيىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتىپ، دامۋدىڭ جاڭا قوزعالىس ەنەرگياسىن، جاڭا كۇيىن ۇزدىكسىز سومداپ، جوعارى ساپالى دامۋدىڭ كومەسكى كۇشى مەن سەرپىنىن كۇشەيتتى.
قازىر شيامىندەگى قايناعان قالا اۋماعى مەن تاۋ ـ وزەن، كولدەردى تۇتاستىراتىن ”كەڭىستىكتەگى الىپ ايداعار“ ادامداردىڭ شيامىننىڭ ەكولوگيانىڭ كوركەمدىگىن تاماشالاۋداعى جاڭا تالعامىنا اينالۋدا.
6 جىلدان استام ۋاقىت قۇرىلىس جۇرگىزۋ ارقىلى جالپى ۇزىندىعى 200 كيلومەتردەن اساتىن ”شانحاي سالاماتتىق جاياۋلار جولى“ العاشقى قادامدا قالىپتاسىپ، ”قالا كوركەمدىگى“ مەن ”تابيعات كوركەمدىگىن“ ورگانيكالى توعىستىردى. قالا تۇرعىندارى مەن ساياحاتشىلاردىڭ جاياۋلار جولىن بويلاپ ”ورمان تەڭىزىن كەسىپ ٴوتىپ، بيىك شىڭعا شىعىپ، كول كورىنىسىن تاماشالاپ، تەڭىز بەن اسپانعا كوز جىبەرىپ“، شيامىن ەكولوگياسىنىڭ جانعا جايلى، كوركەم كورىنىسىن بىرگە تاماشالاپ، قالانىڭ دامۋ جەتىستىكتەرىنەن بىرگە يگىلىكتەنۋىنە بولادى.
كوپ نەگىزدى اۋىس ـ كۇيىس تۇعىرىن تۇلعالاعان شيامىن تەڭىز ـ مۇحيت ورتاسىنىڭ ەكولوگياسىن قورعايتىن ٴار جاقتاعى كۇشتەردى شوعىرلاندىرۋدا. 2005 ـ جىلدان باستاپ مەملەكەتتىڭ قاتىستى مينيسترلىك ـ كوميتەتتەرى مەن شيامىن قالالىق ۇكىمەت بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى اشۋ ـ جوسپارلاۋ مەكەمەسىنىڭ جۇڭگوداعى ۋاكىلدىك باسقارماسى قاتارلىلارمەن بىرلەسىپ، شيامىن حالىقارالىق تەڭىز ـ مۇحيت اپتالىعى قيمىلىن بىرگە باس بولىپ وتكىزدى.
” 18 جىلدا شيامىن حالىقارالىق تەڭىز ـ مۇحيت اپتالىعى تەڭىز ـ مۇحيت جينالىسى تالقى مىنبەرى، تەڭىز ـ مۇحيت كاسىپتىك كورمە ٴماجىلىسى، تەڭىز ـ مۇحيت مادەنيەتى سالتاناتى ٴبىر تۇلعالانعان حالىقارالىق تەڭىز ـ مۇحيت جىلدىق سالتاناتتى جينالىسىنا اينالىپ، دۇنيە جۇزىندەگى د130ان استام مەملەكەت پەن ٴوڭىردى، 50دەن استام ماڭىزدى حالىقارالىق ۇيىمدى قاتىناسۋعا باۋرادى“، ـ دەدى جاراتىلىستىق بايلىق مينيسترلىگى مەملەكەت جەرى كەڭىستىگى ەكولوگياسىن قالپىنا كەلتىرۋ مەكەمەسىنىڭ قاتىستى جاۋاپتىسى.
فۋجيان ولكەلىك پارتكومنىڭ تۇراقتى مۇشەسى، شيامىن قالالىق پارتكومنىڭ شۋجيى سۇي يۇڭحۇي مىنالاردى ٴبىلدىردى: كەلەسى قادامدا شي جينپيڭ ەكولوگيالىق وركەنيەت يدەياسىن تاباندىلىقپەن امالياتتا ايگىلەپ، شيامىننىڭ ەكولوگيانى قورعاۋ حيكاياسىن ۇزدىكسىز ويداعىداي بايانداپ، شيامىندى جاڭا داۋىردەگى كورىكتى جۇڭگو قۇرىلىسىنىڭ تەرەزەسى ەتىپ قۇرىپ شىعۋعا قۇلشىنىپ، ەل ٴىشى ـ سىرتىنداعى قالالاردىڭ تەڭىز ـ مۇحيت ەكولوگياسىن قورعاۋىنا ”شيامىن جوباسىن“ ۇسىنامىز.
