اۋىل - قىستاق وڭىرلەرىندە قايتكەندە ”سالاماتتىققا كەپىلدىك ەتۋگە، سالماقتى اۋرۋدان ساقتانۋعا بولادى“، قىستاقتاعى قورشاعان ورتا تازالىعىن قالاي جاقسى ىستەۋ كەرەك؟
− «اۋىل - قىستاق تۇرعىندارىنىڭ جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋسپەن جۇعىمدالۋدان ساقتانۋ - ەمدەۋ سالاماتتىق تاربيە قولدانباسىنان» قازىرگى ۋاقىتتاعى ىندەتتەن ساقتانۋ - تىزگىندەۋ تۇيىندەرىنە كوز جىبەرگەندە
□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى لي حىڭ
اۋىل - قىستاق وڭىرلەرى ءالى دە قازىرگى ۋاقىتتاعى ىندەتتەن ساقتانۋ - تىزگىندەۋدەگى ماڭىزدىنىڭ ماڭىزدىسى بولۋدا. اۋىل - قىستاق وڭىرلەرىندە قايتكەندە ”سالاماتتىققا كەپىلدىك ەتۋگە، سالماقتى اۋرۋلاردان ساقتانۋعا“ بولادى؟ ەجەلدەن اۋىل - قىستاقتا تۇرمىس كەشىرىپ كەلە جاتقان ادامدار جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋسپەن جۇعىمدالا ما؟ قىستاقتاعى قورشاعان ورتا تازالىعىن قالاي جاقسى ىستەۋ كەرەك؟ تاياۋدا جاريالانعان «اۋىل - قىستاق تۇرعىندارىنىڭ جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋسپەن جۇعىمدالۋدان ساقتانۋ - ەمدەۋ سالاماتتىق تاربيە قولدانباسى» جوعارىداعى ماسەلەلەرگە مەڭزەس، كاسىپتىك ءتۇسىندىرۋ جاسادى.
بۇل قولدانبانى مەملەكەتتىك دەنساۋلىق ساقتاۋ، سالاماتتىق كوميتەتىنىڭ نەگىزگى ساتى دەنساۋلىق ساقتاۋ، سالاماتتىق مەكەمەسى، مەملەكەتتىك دەنساۋلىق ساقتاۋ، سالاماتتىق كوميتەتى ۇگىت مەكەمەسى قۇراستىرۋعا ۇيىمداستىرعان، جۇڭگو سالاماتتىق تاربيە ورتالىعى قۇراستىرىپ جازعان.
1. سۇراۋ: اۋىل - قىستاق وڭىرلەرىندە قايتكەندە ”سالاماتتىققا كەپىلدىك ەتۋدى، سالماقتى اۋرۋدان ساقتانۋدى“ ورىنداۋعا بولادى؟
جاۋاپ: ەلىمىزدىڭ اۋىل - قىستاق وڭىرلەرىندە جەر كەڭ، جان سانى مول، جان باسىنا تۋرا كەلەتىن ەمدەۋ بايلىعى سالىستىرمالى تۇردە جەتكىلىكسىز. جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋسپەن جۇعىمدالۋدان تۋىنداعان ىقپالدى ەڭ جوعارى شەكتە تومەندەتىپ، اۋىل - قىستاق تۇرعىندارىنىڭ سالاماتتىعىن اناعۇرلىم ويداعىداي قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، جەر - جەر ”سالاماتتىققا كەپىلدىك ەتۋ، سالماقتى اۋرۋدان ساقتانۋ“ نىساناسىن ارقاۋ ەتىپ، ءتۇيىندى ادامدار شوعىرىن باسقارۋدى كورنەكتىلەندىرىپ، مەديتسينالىق قۇتقارۋ - ەمدەۋدە ”وتكەلدى الدىعا جىلجىتۋدى“ ورىندادى، ونىڭ وزەگى ”ەرتە بايقاۋ، ەرتە پارىقتاۋ، ەرتە ارالاسۋ، ەرتە وتكەرمەلەپ ەمدەۋ“.
”ەرتە بايقاۋ“ دەگەنىمىز نەگىزىنەن 65 جاستان جوعارى قارتتار، جۇكتى نەمەسە بوسانعان ايەلدەر، بالالار، مۇگەدەكتەر سياقتى ءتۇيىندى ادامدار شوعىرىن بىرگە - ءبىر كوتەرەگە الىپ، بايلانىستى ساقتاۋ، ءار اپتادا كەمىندە 2 رەت بايلانىس ورناتىپ، قىزمەت كورسەتىپ، ماسەلەنى دەر كەزىندە بايقاۋ، دەر كەزىندە ءبىر جايلى ەتۋ.
”ەرتە پارىقتاۋ“ دەگەنىمىز وسى ءتۇيىندى ادامدار شوعىرىنىڭ سالاماتتىعىن قاداعالاۋدى كۇشەيتىپ، تۋىلۋى مۇمكىن بولعان ءىشىنارا جاعدايلارعا، ماسەلەن، كەيبىر نەگىزگى اۋرۋلاردىڭ قوسالقى اۋرۋلارى، جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋسپەن جۇعىمدالۋدان بولعان سالماقتى اۋرۋ حاۋىپ - قاتەرىنىڭ سىڭايى جانە نىسايلىق اۋرۋ بەلگىلەرى بايقالعاننان كەيىن، دەر كەزىندە پارىقتاپ، دەر كەزىندە جەتەكشىلىك جاساۋ جانە وتكەرمەلەپ ەمدەۋ.
”ەرتە ارالاسۋ“ دەگەنىمىز نەگىزگى ساتىدا قاجەتتى وتتەگى جابدىقتارىن، ماسەلەن، وتتەگى قالتاسىن، وتتەگى قۇتىسىن، وتتەگى اپپاراتىن ازىرلەۋ، تاعى الىپ جۇرۋگە قولايلى قانداعى وتتەگى مولشەرى اسپابىمەن قانداعى وتتەگى مولشەرىن قاداعالاپ، قالىپسىز احۋال بايقالعاندا دەرەۋ وتتەگىن ءسىمىرتۋ جانە سايكەستى ءدارى - دارمەكپەن ەمدەۋ، سونىمەن بىرگە ءىس جۇزىندىكپەن ۇشتاستىرىپ، دەر كەزىندە وتكەرمەلەپ ەمدەۋ.
”ەرتە وتكەرمەلەپ ەمدەۋ“ − وتكەرمەلەپ ەمدەۋ قاجەت ناۋقاستار بايقالعاندا، دەر كەزىندە وزىنەن جوعارى دارەجەلى شيپاحانالاردا ەم قابىلداۋعا وتكەرمەلەۋ دەگەن ءسوز.
2. سۇراۋ: اۋىل - قىستاقتا ەجەلدەن تۇرمىس كەشىرىپ كەلە جاتقان ادامدار جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋسپەن جۇعىمدالا ما؟
جاۋاپ: ادامدار شوعىرى جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋسپەن جاپپاي وڭاي جۇعىمدالادى. وميكرون وزگەرگەن ۆيرۋس تاياقشاسىنىڭ تارالۋ قۋاتى كۇشتى، تارالۋ جىلدامدىعى تەز. مەرەكە، مەيرام كەزىندە جانە ونىڭ الدى - ارتىندا، ادامدار اعىنى مولايىپ، اۋىلعا قايتاتىن ادامدار كوبەيەدى، سونداي - اق كوپتەگەن ساياحاتشىلار دا كەلىپ - كەتەدى، بۇعان مەرەكەلىك كوڭىل اشۋ، باس قوسۋ، قوناعاسى، تۋىستارعا قىدىرۋ، دوستارعا امانداسا بارۋ سياقتى ادامدار ارا قاتىناس قيمىلدارى قوسىلا كەلە، وسىنىڭ ءبارى اۋىل - قىستاق تۇرعىندارىنىڭ جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋسپەن جۇعىمدالۋ حاۋىپ - قاتەرىن ارتتىرادى.
3. سۇراۋ: جارمەڭكەگە بارعاندا، اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرى ساۋدا بازارىنا نەمەسە ەرەن بازارعا بارعاندا قانداي ىستەرگە كوڭىل ءبولۋ كەرەك؟
جاۋاپ: جارمەڭكەگە بارعاندا نەمەسە اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرى ساۋدا بازارىنا، ەرەن بازارعا بارعاندا، باستان - اياق ماسكا تاعىپ ءجۇرۋ، جوتەلگەن، تۇشكىرگەن كەزدە باسقالاردان اۋلاق كەتۋ، ماسكانى الىپ تاستاماۋ، كورىنگەن جەرگە بەتالدى تۇكىرمەۋ كەرەك. زات تاڭداعاندا نەمەسە كەزەككە تۇرىپ ەسەپ جاپقاندا باسقالارمەن ءبىر مەتردەن استام قوعامدىق قارىم - قاتىناس ارالىعىن ساقتاۋ كەرەك. قولدىڭ تازالىعىنا كوڭىل ءبولۋ، الەۋمەتتىك قۇرىلعىلارعا نەمەسە بۇيىمدارعا امالدىڭ بارىنشا ازىراق جۇعىسۋ كەرەك. قولدى دەر كەزىندە جۋۋ نەمەسە قول زارارسىزداندىرعىشىن پايدالانۋ، تازا بولماعان قولمەن اۋىزدى، كوزدى، مۇرىندى سيپاماۋ كەرەك. ينتەرنەت جەلىسىندە جانە ينتەرنەت جەلىسىنەن تىس بولۋدى ۇشتاستىرۋ تاسىلىمەن ساتىپ الۋدى باستاماشىلدىقپەن دارىپتەپ، ينتەرنەت جەلىسىندە ساتىپ الۋ، ۇيگە جەتكىزۋ، جۋىسپاي ساۋدالاسۋ سياقتى قولايلى قىزمەت وتەۋلەرگە جىگەرلەندىرۋ كەرەك.
4. سۇراۋ: نەلىكتەن قسىتاقتاعى قورشاعان ورتا تازالىعىن جاقسى ىستەۋ كەرەك؟ ۇيدە قۇبىر سۋى بولماعاندا قولدى قالاي جۋۋ كەرەك؟ اۋىلداستار ارا قالاي ءوزارا كومەكتەسۋ كەرەك؟
جاۋاپ: قىستاقتىڭ قورشاعان ورتا تازالىعى سالاماتتىقپەن تىعىز بايلانىستى. قوقىر - قوقسىقتى بەتالدى لاقتىرۋ، لاس سۋدى الباتى توگۋ، وتىندى، ءشوپتى الباتى ءۇيۋ، مال مەن قۇستى بىتىراندى باعۋ − قىستاقتىڭ كەلبەتىنە ىقپال جاساپ قالماستان، جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ ءوربۋى مەن تارالۋىنا دا شارت - جاعداي ازىرلەپ، قىستاق تۇرعىندارىنىڭ سالاماتتىعىنا دا كومەسكى حاۋىپ توندىرەدى. قورشاعان ورتانى وڭاۋدى ويداعىداي ىستەپ، تۇرمىستىق قوقىر - قوقسىقتاردى تۇرگە ايىرىپ قويىپ، كۇندەلىكتى قوقسىقتى كۇندە تازالاپ، قوقىر - قوقسىقتى، لاس سۋدى شوعىرلى ءبىر جايلى ەتۋ؛ اۋىز سۋ قاينارىن ويداعىداي قورعاپ، لاس سۋ ىعىستىرۋ ارىعىن، ساسىق سۋ كولشىگىن جونگە سالۋ؛ ءۇي قۇستارىن، مالدى قورادا باعۋ، ءاربىر وتباسى اۋلالارىنىڭ جانە سول ماڭداعى قورشاعان ورتانىڭ تازا دا رەتتى بولۋىن ورىنداۋ كەرەك.
ۇيدە قۇبىر سۋى نەمەسە باسقا تازا اعىن سۋ بولماسا، باسقالارعا تەگەنە، ءشومىش، شاۋگىم سياقتى سايماندارمەن سۋ قۇيعىزىپ، قولدى اققان سۋمەن جۋۋ كەرەك.
جەكەلىك قورعانۋدى ويداعىداي ىستەۋ العى شارتىندا كورشىلەرىنە ىرىقتىلىقپەن كوڭىل ءبولىپ، قامقورلىق جاساۋ، كوڭىل سۇراپ، امانداسىپ تۇرۋ، قاجەتى تۇسكەن اۋىلداستارىنا تۇرمىستىق بۇيىمدار ساتىپ الا كەلۋ، جەدەلدەتىپ شيپاحاناعا جەتكىزۋ سياقتى شاماشا كومەك كورسەتىپ، ارتىق ەمدەۋ ءدارى - دارمەكتەرى، ماسكا، زارارسىزداندىرۋ بۇيىمى سياقتىلاردى شۇعىل قاجەت قىلعان اۋىلداستارىنا بەرە تۇرۋ كەرەك.
5. سۇراۋ: ءولىم - ءجىتىمدى، توي - تومالاقتى ءالى دە شاعىن وتكىزۋ كەرەك پە؟ تۋىستارعا قىدىرىپ، دوستارعا امانداسا بارعاندا نەلەرگە كوڭىل ءبولۋ كەرەك؟
جاۋاپ: ءولىم - ءجىتىم، توي - تومالاقتى مۇمكىندىكتىڭ بارىنشا شاعىن وتكىزىپ، كولەمىن لايىقتى مەڭگەرىپ، دابىرالى وتكىزۋدەن ساقتانۋ كەرەك. ىندەت ءبىرشاما اۋىر بولعان كەزدە، جەرگىلىكتى ورىننىڭ ىندەتتەن ساقتانۋ - تىزگىندەۋ بەلگىلەمەسى مەن تالابى بويىنشا، توپتاسۋ سيپاتتى قيمىلداردى ازايتۋ كەرەك.
امالدىڭ بارىنشا زور كولەمدى وتباسىلىق توپتاسۋ سيپاتتى قيمىل وتكىزبەۋ، تۋىس - تۋعان، دوس - جارانداردىڭ باس قوسۋ كولەمىن، ادام سانىن ازايتىپ، باس قوسۋ ۋاقىتىن قىسقارتۋ ءتيىس. تەلەفون، ينتەرنەت ارقىلى اماندىق سۇراسۋدى دارىپتەۋ كەرەك.
تۋىستارعا قىدىرىپ، دوستارعا امانداسا بارعاندا، جەكەلىك قورعانۋدى ويداعىداي ىستەپ، ماسكا تاعۋ، قولدىڭ تازالىعىنا كوڭىل ءبولۋ، قوعامدىق قاتىناس ارالىعىن ساقتاۋ كەرەك.
