شينجياڭ پەداگوگيكا داشۋەسىنىڭ باستىعى
پارحات جالەل
ماركسيزمدىك مەملەكەت كوزقاراسى، تاريح كوزقاراسى، ۇلت كوزقاراسى، مادەنيەت كوزقاراسى، ءدىن كوزقاراسى ءبىزدىڭ شينجياڭ تاريحى ماسەلەسىن تانۋىمىزدىڭ جانە ءتۇسىنۋىمىزدىڭ نەگىزگى قاعيداسى. شينجياڭ تاريحى ماسەلەسىن دۇرىس تانۋدا وتانشىلدىق، كوللەكتيۆيزم، سوتسياليزم تاربيەسىن كۇشەيتىپ، ادامداردى جۇڭگو تاريحىن دۇرىس تانۋعا، قازىرگى جۇڭگونى دۇرىس تۇسىنۋگە جەتەكتەپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ بولاشاققا جول اشاتىن ماڭىزدى رۋحاني كۇشىن قاۋلاتۋ كەرەك.
ءبىرىنشى، ۇلى وتاندى شىنايى مويىنداۋدى بەرىك ورناتۋ − شينجياڭ ماسەلەسىن دۇرىس تانۋدىڭ العى شارتى
جۇڭگو ءبىر تۇتاس، كوپ ۇلتتى مەملەكەت، ءار ۇلت حالقى ۇلى وتانىمىزدى بىرگە قۇرىپ جانە كوركەيتىپ، وتانىمىزدىڭ تۇتاستىعىن بىرگە قورعادى جانە ساقتادى. شينجياڭدا ۇلى وتاندى شىنايى مويىنداۋدى كۇشەيتۋدە وتاننىڭ تۇتاستىعىن قورعاۋ كوزقاراسىن بەرىك ورناتۋ، قاشاندا جۇڭگو تۇرعىسىندا تۇرىپ شينجياڭ تاريحىنىڭ دامۋ - وزگەرۋ بارىسىنا كوز جىبەرۋ، ءار ۇلت بۇقاراسىن وتانشىلدىق كوزقاراستى بەرىك ورناتۋعا تاربيەلەۋ كەرەك. وتانشىلدىق − ءبىر مەملەكەتتىڭ، ءبىر ۇلتتىڭ حالىقتى ۇيىستىرۋداعى ماڭىزدى يدەيالىق نەگىزى جانە تىنباي العا باسۋعا تالپىنۋىنىڭ قۇدىرەتتى رۋحاني قوزعاۋشى كۇشى. شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىندا ەجەلدەن وتانشىلدىق داڭقتى ءداستۇر بار، ەجەلدەن سىرتتىڭ شاپقىنشىلىعىنا قارسى تۇرىپ، ۇلتتىق بولشەكتەۋشىلىككە قارسى تۇرىپ، وتاننىڭ تۇتاستىعىن قورعايتىن داڭقتى ءداستۇر بار. ەل ءىشى - سىرتىنداعى جاۋ كۇشتەر بىزگە سىنالاپ كىرۋىن، ءبۇلدىرۋىن جەدەلدەتكەن قاتاڭ جاعدايدا، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى وتانشىلدىق داڭقتى ءداستۇردى اناعۇرلىم ۇزدىكسىز جالعاستىرىپ، اسقاقتاتىپ، وتاننىڭ تۇتاستىعىن باتىل قورعاپ، ۇلتتىق بولشەكتەۋشىلىككە قارسى تۇرۋى ءتيىس.
حان داۋىرىنەن باستاپ، شينجياڭ ءوڭىرى جۇڭگو كارتاسىنىڭ ءبىر بولىگىنە رەسمي اينالدى، جۇڭگو سىندى ءبىر تۇتاس، كوپ ۇلتتى مەملەكەتتىڭ ۇزاق تاريحي ۇدەرىسىندە شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى جۇڭگونىڭ بايتاق تەرريتورياسىن بۇكىل ەلدەگى ءار ۇلت حالقىمەن بىرگە يگەردى، كوپ نەگىزدى، ءبىر تۇلعالى جۇڭحۋا ۇلتى ۇلى شاڭىراعىن بىرگە كوتەردى. ورتا جازىقتا تۇرلىشە مەزگىلدەردە بەكتىكتەردىڭ نەمەسە بولەكتەنگەن بيلىكتەردىڭ ءومىر سۇرگەنى سياقتى، باتىس وڭىردە دە تۇرلىشە مەزگىلدە ءومىر سۇرگەن «ەلدەر»، مەيلى حان داۋىرىندەگى باتىس وڭىردەگى 36 ەل بولسىن، الدە سۇڭ داۋىرىندەگى قاراحان اۋلەتى، گاۋچاڭ ۇيعۇر حاندىعى، يۋان داۋىرىندەگى شاعاتاي ۇلىسى، ميڭ داۋىرىندەگى ياركەن حاندىعى بولسىن، بارلىعى دا تاۋەلسىز مەملەكەتتەر ەمەس، قايتا جۇڭگو اۋماعىنداعى جەرگىلىكتى بيلىكتەر ەسەپتەلەدى. تاريحتا باتىس وڭىردەگى جەرلەردىڭ نەمەسە بولەكتەنگەن بيلىكتەردىڭ بارىندە جۇڭگو ءبىر تۇلعا دەگەن كۇشتى تانىم بولدى نەمەسە وزدەرىن ورتا جازىقتاعى بيلىكتىڭ بولىمشەسى نەمەسە ورتا جازىققا قاراستى بيلىك، جۇڭگونىڭ ءبىر بولىگى دەپ ەسەپتەدى.
تاريحقا بويلاي كوز جىبەرسەك، شينجياڭ وڭىرىندە كوپ رەت بولەكتەنۋ جارىققا شىققانىمەن، ەڭ سوڭىندا بارلىعى بىرلىككە كەلىپ وتىردى. تاياۋ زاماننان بەرى، شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇكىل ەلدەگى ءار ۇلتپەن بىرگە سىرتتىڭ شاپقىنشىلىعىنا قارسى تۇرىپ، وتاننىڭ تۇتاستىعىن قورعاۋ ءۇشىن جىر بولارلىق كۇرەس جۇرگىزدى. كوپ ۇلتتىڭ ۇلى بىرلىگى جاعدايىندا، شينجياڭ ءوڭىرى ءارقاشان ورتالىقتىڭ باسقارۋىندا بولدى، بۇل شينجياڭ تاريحى دامۋىنىڭ نەگىزگى اعىمى جانە بەتالىسى بولىپ تابىلادى. سوڭعى جىلداردان بەرى، يدەولوگيا سالاسىنداعى «ەكىبەتكەيلەر» ەل ءىشى - سىرتىنداعى «ءۇش ءتۇرلى كۇشپەن» استاسىپ، ءپانىسلاميزم، پانتۇركيزم قاتە يدەياسىن جان سالا بۇركەمەلەدى. تاريح ماسەلەسىندە شينجياڭنىڭ جۇڭگو تەرريتورياسىنىڭ ايرىلماس ءبىر بولىگى ەكەندىگىن تەرىسكە شىعاردى، تاريحتاعى ورتالىق ۇكىمەتتەردىڭ شينجياڭدى باسقارۋىن، جونگە سالۋىن تەرىسكە شىعاردى. تاريحتىڭ دامۋى مىنانى قايتالاي دالەلدەدى: مەملەكەت ءبىر تۇتاس، ۇلتتار ىنتىماقتى بولسا، بيلىك ىركىلىسسىز، جۇرت تاتۋ بولىپ، بارشا كاسىپ وركەندەيدى؛ مەملەكەت بولشەكتەنىپ، ۇلتتار تالاس - تارتىسقا تۇسسە، قوعامدا بىلىقپالىق تۋىلىپ، حالىق زوبالاڭعا ۇشىرايدى. تەك مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن ويداعىداي قورعاعاندا، مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعى مەن حاۋىپسىزدىگىن ويداعىداي قورعاعاندا عانا، ءار ۇلت حالقىنىڭ مۇددەسى شىنايى، ءونىمدى قامتاماسىز ەتىلەدى. شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى، ءسوزسىز، ماركسيزمدىك مەملەكەت كوزقاراسىنىڭ نازاريالىق جەتەكشىلىگىنە تاباندى بولىپ، مەملەكەت تانىمىن كۇشەيتىپ، وتانشىلدىقتى كوكەيدە ساقتاپ، شينجياڭنىڭ جۇڭگو تەرريتورياسىنىڭ ايرىلماس ءبىر بولىگى ەكەندىگىن ەستە بەرىك ساقتاپ، وتاننىڭ تۇتاستىعىن قورعاۋ مەن ۇلتتار ىنتىماعىن كۇشەيتۋدى ءوزىنىڭ قاسيەتتى جاۋاپكەرشىلىگى ەتىپ، ايقىن تۋ ۇستاي وتىرىپ مەملەكەتتىڭ مۇددەسى مەن وتاننىڭ ابىرويىن قورعاپ، شينجياڭنىڭ قوعام ورنىقتىلىعى مەن باياندى تىنىشتىعىن قورعاپ، وتاندى بولشەكتەيتىن ءىس - ارەكەت اتاۋلىمەن باتىل كۇرەس جۇرگىزۋى كەرەك.
ەكىنشى، كوپ ۇلتتىڭ ۇلى بىرلىگى جاعدايىنا تاباندى بولۋ − شينجياڭ تاريحىن دۇرىس تانۋدىڭ نەگىزى
ماتەرياليستىك تاريح كوزقاراسى − ماركستىك ماتەرياليزمنىڭ وزەكتى مازمۇنى. باس شۋجي شي جينپيڭ تاريحتى ۇيرەنۋدى جانە تاريحي وي جۇگىرتۋدى جەتىلدىرۋگە قاشاندا ءمان بەرىپ كەلەدى. ول بىلاي دەپ قارادى: «ءبىر ۇلت، ءبىر مەملەكەت، ءسوز جوق، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن، قايدان كەلگەنىن، قايدا باراتىنىن ءبىلۋى كەرەك، ويلاپ جەتكەن، دۇرىس ويلاعان سوڭ، نىساناعا قاراي بۇلجىماي العا باسۋ كەرەك». ول: «تاريح − ەڭ جاقسى وقۋلىق، سونداي - اق ەڭ جاقسى سەرگىتكىش» دەپ كوپ مارتە باسا دارىپتەدى. بارلىعىندا تاريحي شىندىقتى شىعار ءتۇيىن ەتۋگە تاباندى بولۋ − ادامداردىڭ تاريحتى ءبىلۋىنىڭ جانە تانۋىنىڭ نەگىزگى پرينسيبى، سونداي - اق ماتەرياليستىك تاريح كوزقاراسىنىڭ نەگىزگى ءادىسى.
تاريحتا جۇڭگو مەن جۇڭحۋا ۇلتى ءارقاشان ۇزدىكسىز دامۋ جانە بىرىگۋ بارىسىندا تۇرىپ، مەملەكەتتىڭ ءبىر تۇتاستىعى مەن دامۋى قاشاندا نەگىزگى اعىم بولىپ، اقىرىندا ءبىر تۇتاس، كوپ ۇلتتى مەملەكەت جانە كوپ نەگىزدى ءبىر تۇلعالى جۇڭحۋا ۇلتىن قالىپتاستىردى. ەجەلدەن بەرى، شينجياڭ وتاننىڭ كوپ ۇلتتى ۇلى شاڭىراعىنىڭ ايرىلماس ءبىر مۇشەسى بولىپ كەلەدى. تاريحي جازبالاردا مىنالار انىق كورسەتىلگەن: الدىڭعى چين كەزىندە - اق شينجياڭ مەن ورتا جازىق وڭىرىندە ءجيى ەكونوميكالىق، مادەني اۋىس - كۇيىس بولدى، ورتالىق پاتشالىق ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 60 - جىلى شينجياڭدا باتىس ءوڭىر باسقاقتىعىن قۇرىپ، شينجياڭدى رەسمي تۇردە ورتالىق پاتشالىق بيلىگىنىڭ ءبىر تۇتاس باسقارۋ كولەمىنە قامتىدى. وسىدان كەيىنگى 2000 جىلدان اساتىن جۇڭگو تاريحىنىڭ دامۋ ۇدەرىسىندە كوپ رەت پاتشالىق اۋىسۋدى باستان كەشكەنىمەن، شينجياڭ جۇڭگو تەرريتورياسىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندەگى شىندىق ەشقاشان وزگەرگەن جوق. زامانىمىزدىڭ 123 - جىلى شىعىس حان پاتشالىعى باتىس ءوڭىر باسقاقتىعىن باتىس ءوڭىر زۇرعاندىعى ەتىپ وزگەرتىپ، باتىس ءوڭىردى باسقارۋ بيلىگىن ۇزدىكسىز جۇرگىزدى. ءۇش پاتشالىق زامانىنداعى ساۋلار بيلىگىندەگى ۋي حان اۋلەتى تۇسىنداعى جۇيەگە مۇراگەرلىك ەتىپ، باتىس وڭىردە بەستىك - التىلىق الامانباسىن تاعايىندادى. باتىس جين پاتشالىعى باتىس وڭىردە باتىس ءوڭىر زۇرعانى مەن بەستىك - التىلىق الامانباسىن تاعايىنداپ، اسكەري - اكىمگەرلىك ىستەردى باسقاردى. تاڭ داۋىرىندە ورتالىق بيلىك باتىس ءوڭىردى باسقارۋدى بارىنشا كۇشەيتتى. سۇڭ داۋىرىندە باتىس وڭىردەگى جەرگىلىكتى بيلىكتەر سۇڭ پاتشالىعىمەن تارتۋ - تارالعىلىق قاتىناسىن ساقتادى. يۋان داۋىرىندە بەسبالىق باس سارداربەك مەكەمەسى، دەلبەۋىلدىك مەكەمەسى سياقتىلار قۇرىلىپ، اسكەري اكىمشىلىك ىستەردى باسقارىپ، باتىس ءوڭىردى باسقارۋ كۇشەيتىلدى. ميڭ داۋىرىندە ورتالىق بيلىك قۇمىل توقساۋىلدىعىن قۇرىپ، باتىس ءوڭىر ىستەرىن باسقارۋ قۇرىلىمى ەتتى. چيڭ داۋىرىندە ىلەدە گەنەرال تاعايىنداپ، بۇكىل شينجياڭنىڭ اسكەري - اكىمگەرلىك ىستەرىنە ءبىر تۇتاس جەتەكشىلىك ەتتى، چيڭ ۇكىمەتى جوڭعار بۇلىگىن تىنىشتاندىرىپ، جۇڭگونىڭ باتىس سولتۇستىك شەكاراسىن تۇراقتاندىردى. وسىدان كەيىن، شينجياڭدا اناعۇرلىم جۇيەلى جونگە سالۋ ساياساتى اتقارىلدى. 1884 - جىلى شينجياڭ ءوڭىرى ولكە بولىپ قۇرىلدى. 1912 - جىلى شينجياڭ بۇكىل ەلمەن بىرگە پاتشالىق جۇيەنى اۋدارىپ تاستادى. 1949 - جىلى جاڭا جۇڭگو قۇرىلىپ، شينجياڭ بەيبىت ازات بولدى. 1955 - جىلى شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى قۇرىلدى. تاريحتا شينجياڭ وڭىرىندە تالاي رەت بولەكتەنۋ جاعدايى جارىققا شىققانىمەن، بولەكتەنۋ مەزگىلى قانشا ۇزاق، جاعداي قانشا اۋىر بولسا دا، ەڭ سوڭىندا قايتادان ءبىر تۇتاس باسقارۋعا كەلىپ وتىردى.
شينجياڭ تاريحى ماسەلەسىندە وتكەن عاسىردىڭ 30 -، 40 - جىلدارىنان باستاپ، ۇلتتىق بولشەكتەۋشى ەلەمەنتتەر ءتۇرلى تاسىلدەرمەن شينجياڭ تاريحىن، ۇلتتاردىڭ دامۋ تاريحىن، دىندەردىڭ وزگەرۋ تاريحىن، وركەنيەتتەردىڭ توعىسۋ تاريحىن بۇرمالادى جانە ويدان قۇراستىردى. مۇنىڭ ءمانى شينجياڭدى وتاننىڭ ۇلى شاڭىراعىنان ءبولىپ اكەتىپ، تاريحتى بىلىقتىرۋ بولىپ تابىلادى. بۇل جونىندە ءبىز ماركسيزمدىك تاريح كوزقاراسىنان پايدالانىپ، شينجياڭ تاريحىن تانۋىمىز، شينجياڭ دامۋىنىڭ تاريحىن دۇرىس ۇگىتتەۋىمىز كەرەك: شينجياڭ جۇڭگو تەرريتورياسىنىڭ ايرىلماس ءبىر بولىگى؛ شينجياڭ ەجەلدەن كوپ ۇلت شوعىرلى قونىستانعان، بىرگە دامىعان جەر؛ شينجياڭنىڭ وتانمەن ءبىر تۇتاس بولۋى تاريح دامۋىنىڭ سوزسىزدىگى؛ شينجياڭنىڭ تاريحى جۇڭحۋا ۇلتتارى بىرگە جاراتقان تاريح؛ شينجياڭنىڭ تاريحى جۇڭحۋانىڭ ۇلى بىرلىگى تاريحىنىڭ قۇرامداس بولىگى. ماركستىك ماتەرياليستىك تاريح كوزقاراسىنان پايدالانىپ، شينجياڭنىڭ تاريحىنا جان - جاقتى تالداۋ جاساۋعا، شينجياڭنىڭ تاريحىن عىلمي تۇسىندىرۋگە تاباندى بولىپ، «ءۇش ءتۇرلى كۇشتىڭ» شينجياڭنىڭ تاريحىن بۇرمالاۋىن باتىل شەكتەپ، ۇلتتىق بولشەكتەۋشى كۇشتەر تاراتقان ءتۇرلى ساندىراقتاردى جانە ونىڭ ىقپالىن باتىل تازالاپ، قوعام ورنىقتىلىعى مەن باياندى تىنىشتىقتى پارمەندى تۇردە قورعاۋ كەرەك.
ءۇشىنشى، جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىن بەرىك ورناتۋ − شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىن قامتىعان جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋى سىندى جۇڭگو ارمانىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ يدەيالىق قارۋى
باس شۋجي شي جينپيڭ مىنانى باسا دارىپتەدى: «ەلىمىزدەگى 56 ۇلتتىڭ بارلىعى جۇڭحۋا ۇلتى ۇلى شاڭىراعىنىڭ تەرەزەسى تەڭ مۇشەسى، ءبىر - بىرىمەن بىتە قايناسقان، كىم - كىمنەن ايرىلا المايتىن جۇڭحۋا ۇلتى تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن بىرگە قالىپتاستىردى». ەلىمىز ءبىر تۇتاس، كوپ ۇلتتى مەملەكەت، مىڭداعان جىلدان بەرى، ءار ۇلت وسى قاسيەتتى توپىراقتا ءومىر ءسۇردى، ءوسىپ - ءوندى، ىشتەسىپ، توعىستى، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ كۇشى ءار ۇلت حالقىنىڭ ومىرشەڭدىك قۋاتىمەن، جاسامپازدىق قۋاتىمەن، ۇيىسۋ قۋاتىمەن تەرەڭ بىتە قايناسىپ، ءار ۇلتتى جۇرەگى توعىسقان، اجىراماس تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاعا اينالدىردى.
جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىن بەرىك ورناتۋ − بۇكىل ەلدەگى ءار ۇلت حالقىن ىنتىماقتاستىرىپ، سوتسياليستىك وسىزاماندانعان قۇدىرەتتى ەلدى بىرگە قۇرۋدىڭ العى شارتى، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋى سىندى جۇڭگو ارمانىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ نەگىزى، سونىمەن قاتار، شينجياڭنىڭ قوعام ورنىقتىلىعى مەن باياندى تىنىشتىعىن قورعاۋدىڭ يدەيالىق كەپىلى. شينجياڭ ەجەلدەن كوپ ۇلت شوعىرلى قونىستانعان ءوڭىر. ازيا - ەۆروپا قۇرلىق ارناسىنا ورنالاسقان شينجياڭ ەرتە زامانعى شىعىس پەن باتىستاعى ءار ۇلتتىڭ قونىس اۋدارىپ، كوشىپ - قونۋدا، ءسوزسىز، باسىپ وتەتىن جەرى سانالادى. شينجياڭدى ەڭ ەرتە اشقاندار چۇنچيۋ - جانگو داۋىرىندە تيانشاننىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىندە تىرشىلىك ەتكەن ساقتار، روۋجىلار، ۇيسىندەر، چياڭدار، كۇساندىقتار، ت.ب، چين، حان داۋىرىنەن كەيىن حانزۋلار، سيانبيلەر، قاڭعالار، تۇرىكتەر، تۇبىتتەر، قىتاندار، بايىرعى ۇيعۇرلار، موڭعۇلدار، ت.ب شينجياڭعا كوشىپ كىردى. تۇرلىشە ناسىلدەگى، تۇرلىشە مادەنيەتتەگى ۇلتتاردىڭ جاپپاي قونىس اۋدارۋى مەن جاپپاي توعىسۋى ۇلتتىڭ ساپاسىن جوعارىلاتىپ، ءار ۇلتتىڭ دامۋىن جەبەدى. شينجياڭداعى ءار ۇلت جۇڭگوداعى باسقا باۋىرلاس ۇلتتارمەن ۇزاق تاريح بارىسىندا مادەنيەتتە بايلانىسىپ، قانى ارالاسىپ، اعا - باۋىرداي ەتەنە بولىپ، ءوزارا قارايلاسىپ، ءبىر - بىرىنە كومەكتەسىپ، اجىراماس ەتەنە بايلانىس ورناتىپ، جۇڭحۋا ۇلتى ۇلى شاڭىراعىن بىرگە كوتەردى. 19 - عاسىردىڭ اياعىندا ۇيعۇر، حانزۋ، قازاق، موڭعۇل، حۇيزۋ، قىرعىز، مانزۋ، سىبە، تاجىك، داعۇر، وزبەك، تاتار، ورىس − وسى 13 نەگىزگى ۇلت شينجياڭعا ىرگە تەۋىپ، ۇيعۇرلار جان سانى كوپ ساندى ۇستاعان، كوپ ۇلت شوعىرلى قونىستانعان جاعداي قالىپتاستى. تاياۋ زاماننان بەرى، شينجياڭ وڭىرىندەگى ءار ۇلت حالقى بۇكىل ەلدەگى ءار ۇلت حالقىمەن بىرگە سىرتقى جاۋدىڭ شاپقىنشىلىعىنا قارسى تۇرىپ، مەكەندى، وتاندى قورعادى. جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى تاتۋ - ءتاتتى ءوتىپ، تەرەزەسى تەڭ، ىنتىماقتى، قارايلاسىمدى، جاراسىمدى جاڭاشا ۇلت قاتىناسىن قالىپتاستىردى.
شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ دامۋ تاريحىنا بويلاي كوز جىبەرسەك، ونى كوپ ۇلتتىڭ كوشىپ - قونۋ، جىلجۋ، توعىسۋ تاريحى دەۋگە بولادى، بۇل جەر − قازىرگى شينجياڭداعى ۇلتتار عانا ەمەس، تاريحي دامۋ بارىسىندا عايىپ بولعان ۇلتتاردى دا قامتىعان ءار ۇلتقا ورتاق مەكەن، الدەبىر ۇلتتىڭ مەنشىكتى مەكەنى ەمەس. ۇزاقتان بەرى، «ءۇش ءتۇرلى كۇش» تەگىن ۇمىتىپ، تاريحي شىندىققا كەرەعار كەلىپ، ۇيعۇر ۇلتىنىڭ توركىنى مەن دامۋىن بۇرمالاپ جانە ويدان قۇراپ، بارىپ تۇرعان سوراقىلىقپەن ۇيعۇرلاردىڭ اتا - باباسى تۇرىكتەر دەپ ەسەپتەپ، وزدەرىنشە تۇركيالىقتارمەن «تەك - توركىنىمىز ءبىر»، « اتالاس باۋىرمىز» دەپ قيالدادى. بۇل كوزقاراستار، ءتۇبىن قۋعاندا، ءپانىسلاميزم، پانتۇركيزم يدەيالارىنا نازاريالىق دايەك قاراستىرىپ، ۇيعۇر ۇلتىنىڭ جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعاسى شاڭىراعىنىڭ مۇشەسى ەكەندىگىن تۇبەگەيلى تەرىسكە شىعارۋ ءۇشىن بولىپ تابىلادى. ءبىز، ءسوز جوق، شينجياڭ تاريحىن ماركسيزمدىك ۇلت كوزقاراسىمەن تانۋعا تاباندى بولىپ، شينجياڭنىڭ ەجەلدەن بەرى كوپ ۇلت شوعىرلى قونىستانعان ءوڭىر، ءار ۇلتتىڭ جۇمىلا يگەرىپ، بىرگە گۇلدەندىرگەن مەكەنى ەكەنىن، ءار ۇلت اراسىندا تابيعي تۇردە بولىنبەس ەتەنە بايلانىس قالىپتاسقانىن جەتە تانۋىمىز؛ شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ جۇڭحۋا ۇلتى ۇلى شاڭىراعىندا تاريحي توعىسىپ، ىشكى وڭىردەگى ۇلتتارمەن بىرگە جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعاسىن قۇراعانىن جەتە تانۋىمىز؛ ۇيعۇر ۇلتىنىڭ ۇزاق مەزگىل قونىس اۋدارۋ، ەتنيكالىق توعىسۋ ارقىلى قالىپتاسقانىن، ۇيعۇرلار تۇرىكتەردىڭ ۇرپاعى ەمەس ەكەنىن جەتە تانۋىمىز، ءسويتىپ، ءپانىسلاميزم، پانتۇركيزم يدەيالارىنىڭ ساندىراعىنا بالتا شاۋىپ، جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىن بەرىك ورناتىپ، ۇلتتىق بولشەكتەۋشى كۇشتەر مەن ولاردىڭ ارەكەتتەرىنە زاڭ بويىنشا سوققى بەرىپ، شەكارانىڭ ءىشى - سىرتىنداعى جاۋ كۇشتەردىڭ ۇلت ماسەلەسىنەن پايدالانىپ سىنالاپ كىرۋىنەن، بۇلدىرۋىنەن باتىل ساقتانىپ، يدەولوگيا سالاسىنداعى بولشەكتەۋشىلىككە قارسى كۇرەستىڭ ىرىقتىلىعىن بەكەم يگەرۋىمىز قاجەت.
ءتورتىنشى، جۇڭحۋا مادەنيەتىن شىنايى مويىنداۋدى كۇشەيتۋ − شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتىنىڭ گۇلدەنۋى مەن دامۋىن جەبەيتىن رۋحاني ىنتا
باس شۋجي شي جينپيڭ جۇڭگو ادەبيەت - كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگىنىڭ مەملەكەتتىك 10 - قۇرىلتايىنىڭ، جۇڭگو جازۋشىلار قوعامىنىڭ مەملەكەتتىك 9 - قۇرىلتايىنىڭ اشىلۋ سالتىندا ماڭىزدى ءسوز سويلەگەندە «مادەنيەت − ءبىر مەملەكەتتىڭ، ءبىر ۇلتتىڭ جانى. تاريح پەن رەالدىق ءوزىنىڭ تاريحي مادەنيەتىنەن بەزگەن نەمەسە وعان وپاسىزدىق جاساعان ۇلتتىڭ دامىماي قالاتىنى بىلاي تۇرسىن، نە ءبىر تاريحي تراگەديالارعا تاپ بولۋى مۇمكىن ەكەنىن كورسەتتى» دەپ باسا دارىپتەگەن بولاتىن. مادەنيەتتىڭ ءمانى − ادامنىڭ جاسامپازدىعىنىڭ وبيەكتىلەندىرىلگەن قيمىلى، ادامنىڭ ماندىك كۇشىنىڭ وبيەكتىلەندىرىلۋى، ادامزاتتىڭ امالياتتىق قيمىلىنىڭ تۋىندىسى. جاھاندانۋ داۋىرىندە مادەنيەت بارعان سايىن ۇلتتىڭ ۇيىسۋ قۋاتى مەن جاسامپازدىق قۋاتىنىڭ قاينارىنا، بارعان سايىن جالپىلىق مەملەكەت قۋاتىنىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگىنە اينالىپ وتىر. ەلىمىزدە مادەنيەتتىڭ ۇيىسۋ قۋاتى مەن جاسامپازدىق قۋاتى جۇڭحۋا مادەنيەتىن شىنايى مويىنداۋدان شوعىرلى بەينەلەنەدى. ءبىز شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتىنىڭ دامۋ قاينارى مەن دامۋ قوزعاۋشى كۇشىن قاي - قاشان دا جۇڭحۋا مادەنيەتىن شىنايى مويىنداۋدىڭ تاريحي ارناسىنان قاراستىرۋعا ءتيىسپىز.
شينجياڭ تاريحتا جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ باتىسقا اشىلعان قاقپاسى بولعان، ورتا جازىق مادەنيەتى مەن باتىس ءوڭىر مادەنيەتى ۇزاق مەزگىل ىشتەسىپ جانە توعىسىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتىنىڭ دامۋىن ىلگەرىلەتۋمەن بىرگە، كوپ نەگىزدى، ءبىر تۇلعالى جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ دامۋىن دا جەبەدى. حان داۋىرىندە ىشكى ءوڭىردىڭ زاڭ - جارعىلارى، تۇزىمدەرى باتىس وڭىرگە تارالدى، باتىس ءوڭىر مەن ىشكى وڭىرلەردىڭ مۋزيكاسى مەن ءان - بيلەرى دە ءوزارا الماستى. ۋي، جين، وڭتۇستىك - سولتۇستىك اۋلەتتەر زامانىندا باتىس وڭىردە تاراعان كۇسان مۋزيكالارى ورتا جازىققا ۇلكەن اسەر ەتتى. تاڭ داۋىرىندە باتىس وڭىردەگى ۇلتتاردىڭ مادەنيەتى مەن ورتا جازىق مادەنيەتى، سونداي - اق باتىستان كەلگەن مادەنيەتتەر ءوزارا قوسىلىپ، ءسىڭىسىپ، توعىسىپ، جۇڭحۋانىڭ مادەنيەت قازىناسىن قاۋىرت بايىتتى. بەس اۋلەت، لياۋ، سۇڭ، جين زامانىندا باتىس ءوڭىر مەن ىشكى وڭىرلەردىڭ مادەنيەت الماسۋى نىعايماسا، كەمىگەن جوق. وسى كەزەڭدەگى باتىس لياۋ مادەنيەتىنىڭ ەرەكشەلىگى − ول ورتا جازىقتىڭ سالتىن ساقتادى، حانزۋ ءتىل - جازۋى ۇكىمەتتىڭ رەسمي ءتىل - جازۋى بولدى. حانزۋ مادەنيەتىنىڭ باتىس وڭىردە كەڭ تارالۋى باتىس ءوڭىر مادەنيەتىنىڭ العا قاراي دامۋىن پارمەندى تۇردە جەبەدى. يۋان زامانىندا كوپتەگەن ۇيعۇرلار ىشكى وڭىرلەرگە كوشىپ باردى، ولار حانزۋ مادەنيەتىن ۇيرەندى، ولاردىڭ ءبىرتالايى حانزۋ مادەنيەتىنە جەتىك ساياساتشى، ادەبيەتشى، اۋدارماشى جانە ونەر قايراتكەرى بولىپ شىقتى. چيڭ پاتشالىعى شينجياڭدى بىرلىككە كەلتىرگەننەن كەيىن، شينجياڭ مەن ىشكى وڭىرلەردىڭ مادەنيەت الماسۋىنا تاماشا شارت - جاعداي ازىرلەندى.
شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ مادەنيەتى دە كەزىندە اۋىر سايىسقا ءدوپ كەلدى، ءدىني ۇشقارى كۇشتەر كەي ادامداردىڭ بىلىمسىزدىگىنەن پايدالانىپ، ءدىني ۇشقارى يدەيالاردى تاراتىپ، ۇلت مادەنيەتىنىڭ دامۋىن ءبۇلدىردى، وزگەشە، كورنەۋ، اشىق بەلگى - بوگەنايلار پايدا قىلۋ ارقىلى ادام شوعىرىنىڭ ارا - جىگىن اجىراتۋعا سۇقتانىپ، تۇرلىشە توپتار ورتاسىندا ارازدىق تۋدىردى، قازىرگى زامان وركەنيەتىنىڭ بارلىق جەتىستىگىنە قارسى تۇرىپ، ۇلتتىڭ ۇزاقتان بەرى جالعاسقان ادەت - عۇرىپتارىن قاقپايلاپ، ۇلتتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن بۇرمالادى، ت.ب. مادەنيەت تاۋەلدىلىگى تۇرعىسىنان ايتقاندا، شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتى − جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ ايرىلماس ءبىر بولىگى، جۇڭحۋا مادەنيەتى − شينجياڭداعى ۇلتتاردى ءوز ىشىنە العان بارلىق جۇڭحۋا ۇلانى بىرگە جاراتقان جانە ورتاق يگىلىكتەنگەن مادەنيەت. شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتىنىڭ تامىرى جۇڭحۋادا، ول جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ كوك تىرەگەن بايتەرەگىنىڭ جايقالعان بۇتاق - جاپىراعى. شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتى جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ قۇنارلى توپىراعىنان ءنار العان ءارى ءوزىنىڭ ۇزدىكسىز دامۋى، جاڭعىرۋى ارقىلى جۇڭحۋا مادەنيەتىنە اجار قوسىپ كەلەدى. شينجياڭ وڭىرىندەگى مادەنيەتتەردىڭ دامۋ تاريحى شينجياڭ وڭىرىندەگى ءار ۇلت مادەنيەتىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى، گۇلدەنۋى جانە دامۋى استە جۇڭحۋا مادەنيەتى توركىنىنەن قول ۇزە المايتىنىن، ءسوز جوق، جۇڭحۋاداعى ءار ۇلت مادەنيەتىمەن ءوزارا الماسۋ بارىسىندا داۋىرمەن بىرگە العا باسىپ، ءوزىن - ءوزى جاڭارتۋى كەرەكتىگىن؛ ءسوز جوق، تاريحقا بويسۇنىپ، جۇڭحۋا مادەنيەتىن شىنايى مويىنداۋ تانىمىن كۇشەيتىپ، سانالى تۇردە جۇڭحۋا مادەنيەتىن سەزىم سۇيەنىشى، كوڭىل تياناعى جانە رۋحاني مەكەنى ەتۋ كەرەكتىگىن دالەلدەدى. ءبىز، ءسوز جوق، ماركسيزمدىك مادەنيەت كوزقاراسىنا تاباندى بولىپ، ءدىني ۇشقارى يدەيالار ءوسىپ - ءوربيتىن توپىراقتى الاستاپ، جۇڭحۋا مادەنيەتى تۇرعىسىنان اۋىتقىماي، جۇڭحۋا مادەنيەتىن شىنايى مويىنداۋدى كۇشەيتىپ، ءار ۇلت مادەنيەتىنىڭ گۇلدەنۋىن، دامۋىن جەبەپ، ءار ۇلتتىڭ تاتۋ - ءتاتتى سيلاسۋىن، جاراسىمدى دامۋىن ىلگەرىلەتىپ، كورىكتى مەكەندى بىرگە قۇرۋعا ءتيىسپىز.
بەسىنشى، ەلىمىزدە ءدىندى جۇڭگوشالاندىرۋ بەتالىسىنا تاباندى بولۋ − ءدىن جاراسىمدىلىعىن جەبەۋدىڭ ماڭىزدى مازمۇنى
ماركسيزمدىك ءدىن كوزقاراسى − ءدىننىڭ ءمانى، قاينارى، قوعامدىق رولى جانە دامۋ زاڭدىلىعى، ت.ب كەلەلى ماسەلەلەر جونىندە ماركس پەن ەنگەلس تاريحي ماتەرياليزمدى نازاريالىق ىرگەتاس ەتە وتىرىپ قالىپتاستىرعان نەگىزگى كوزقاراستار، ماركسيزم ءىلىمىنىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى، پرولەتارلىق ساياسي پارتيا مەن مەملەكەتتىڭ ءدىن ساياساتىن بەلگىلەۋدەگى، ءدىن ماسەلەسىن شەشۋدەگى نازاريالىق نەگىزى، ول جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ ءدىن ماسەلەسىن تانۋ مەن شەشۋدەگى، ءدىن ساياساتىن بەلگىلەۋدەگى نازاريالىق نەگىزىنە اينالدى.
شينجياڭ ەجەلگى شىعىس پەن باتىستىڭ ەكونوميكا، مادەنيەت الماسۋىنىڭ نەگىزگى ارناسى جانە تورابى رەتىندە، ەجەلدەن بەرى كوپ ءدىن قاتار ءومىر سۇرگەن ءوڭىر. كىرمە دىندەر تارالىپ كەلگەنگە دەيىن، شينجياڭنىڭ ەجەلگى تۇرعىندارى جەرگىلىكتى العاشقى دىنگە جانە العاشقى دىننەن دامىپ پايدا بولعان شامان دىنىنە سەنگەن. ءىسلام ءدىنى تارالعانعا دەيىن، زورواسترا ءدىنى، بۋددا ءدىنى، داۋجياۋ ءدىنى، مانيحەي ءدىنى، نەستوريان ءدىنى سياقتى كوپ ءتۇرلى ءدىن جىبەك جولىنىڭ بويىمەن شينجياڭعا ىركەس - تىركەس تارالىپ كەلىپ، جەرگىلىكتى العاشقى دىنمەن قاتار جەر - جەرگە تارالعان. 10 - عاسىردىڭ باسىندا ءىسلام ءدىنى تارالىپ كىرگەننەن كەيىن، شينجياڭدا كوپ ءدىن قاتار ءومىر سۇرگەن جاعداي ۇزدىكسىز ساقتالۋمەن بىرگە، حريستيان ءدىنى، كاتوليك ءدىنى سياقتى دىندەر تارالىپ كىردى. تاريحتا شينجياڭداعى دىندەر ۇدايى ۇزدىكسىز وزگەرگەنمەن، كىرمە دىندەر تارالىپ كىرگەننەن كەيىن قالىپتاسقان كوپ ءدىن قاتار ءومىر ءسۇرۋ جاعدايى ءۇرتىس ساقتالىپ وتىردى. ءبىر نەمەسە ەكى ءدىندى نەگىز ەتۋ، كوپ ءدىن قاتار ءومىر ءسۇرۋ − شينجياڭداعى دىندەر جاعدايىنىڭ تاريحي ەرەكشەلىگى، توعىسا ءومىر ءسۇرۋ − شينجياڭداعى دىندەر قاتىناسىنىڭ نەگىزگى اعىمى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن كەي از ۇلتتار العاشقى ءدىن مەن شامان ءدىنىنىڭ كوزقاراستارىن جانە قالدىقتارىن تۇرلىشە دەڭگەيدە ساقتاپ كەلەدى.
ۇيعۇر ۇلتىنىڭ ءىسلام ءدىنىن قابىلداۋىنىڭ كوپ جاقتى تاريحي سەبەپتەرى بار. ءىسلام ءدىنى ەشقاشان شينجياڭ وڭىرىندەگى بىردەن - ءبىر ءدىن بولعان ەمەس، ءىسلام ءدىنىنىڭ شينجياڭ وڭىرىنە تارالۋى ەرەكشە تاريحي كەزەڭنىڭ تۋىندىسى. ۇيعۇر ۇلتىنىڭ اتا - بابالارى ءار ءتۇرلى دىنگە سەنىپ كەلگەن، ەڭ باستاپتا العاشقى ءدىن مەن شامان دىنىنە سەنگەن، كەيىن كەلە زورواسترا، بۋددا، مانيحەي، نەستوريان، ءىسلام سياقتى دىندەرگە سەنگەن، ءىسلام دىنىنە سەنۋ سول كەزدەگى كوپشىلىك قاۋىمنىڭ ەرىكتى تاڭداۋى جانە كوشۋى ەمەس، ءدىني سوعىس پەن ۇستەم تاپتىڭ كۇشتەپ تاڭۋىنىڭ ناتيجەسى.
دىندەر قاتىناسىنىڭ جاراسىمدىلىعىن جەبەۋ − شينجياڭنىڭ ورنىقتىلىعى مەن گۇلدەنۋىنىڭ تاريحي تاجىريبەسى، ءسوز جوق، دىندەردىڭ بىردەي تەڭ بولۋىنا تاباندى بولۋ كەرەك، ءارقانداي ءدىننىڭ باسقا دىندەردەن اسىپ تۇسەتىن ەرەكشە مارتەبەگە يە بولۋىنا بولمايدى. زاڭ الدىندا بارلىق ادامنىڭ تەڭ بولۋىنان جازباۋ كەرەك، مەيلى كىم بولسا دا، قاي ۇلتتان بولسا دا، قانداي دىنگە سەنسە دە، تەك زاڭعا، زاڭ ەرەجەلەرگە سوقتىعادى ەكەن، سيپاتى قالاي بولسا سولاي ءبىر جاقتى ەتۋ كەرەك، زاڭنان تىسقارى جەردىڭ، زاڭنان تىسقارى ادامنىڭ، زاڭنان تىسقارى ءدىننىڭ بولۋىنا استە جول بەرىلمەيدى. ءدىني ۇشقارى يدەيا ءدىن قاعيدالارىنا بۇكىلدەي كەرەعار، ول ۇلتتىق بولشەكتەۋشىلىك پەن زورلىقتى كۇش لاڭكەستىكتىڭ يدەيالىق نەگىزى. شينجياڭداعى ءىسلام ءدىنى ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى مەن اقاۋسىز دامۋىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن، ءسوز جوق، بەلسەندى، ىرىقتى تۇردە سوتسياليستىك قوعامعا ۇيلەسىپ، ەلىمىزدە ءىسلام ءدىنىنىڭ جۇڭگوشالانۋىنىڭ تاريحي ءداستۇرىن ساۋلەلەندىرىپ، سوتسياليستىك وزەكتى قۇن كوزقاراسىن جەتەكشى ەتۋگە تاباندى بولىپ، ءدىن قاعيدالارىن جۇڭحۋا مادەنيەتىمەن قۇلشىنا توعىستىرۋ كەرەك. ءدىني قايراتكەرلەر مەن دىنگە سەنەتىن بۇقارانى تاربيەلەپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرىن ساۋلەلەندىرىپ، ادامداردى ىزگىلىككە، جاقسىلىققا باستاپ، زايىرلى، زاماناۋي ءومىر سالتىن دارىپتەۋ كەرەك.
تاريحي ماتەرياليزم بىزگە ءبىر مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىنىڭ، دامۋىنىڭ جانە ورنىقتىلىعىنىڭ تەتىگى ونىڭ ىشكى ەكونوميكالىق بايلانىسىنىڭ، مادەنيەت ءداستۇرىنىڭ جانە ۇلتتىق توعىسۋىنىڭ وزەككە تارتۋ كۇشى مەن ۇيىسۋ قابىلەتىندە ەكەنىن ۇعىندىردى. 2000 نەشە جىلدان بەرى، شينجياڭنىڭ جۇڭگونىڭ قۇشاعىندا ءبىر تۇتاستىقتا بولىپ كەلگەندىگى سىندى تاريحي شىندىق − ءار ۇلت اراسىنداعى توعىسۋدىڭ، ءار ۇلت اراسىنداعى كۇن ساناپ قاۋىرت كۇشەيگەن ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني بايلانىستىڭ، سونداي - اق وسىدان تۋىنداعان قۇدىرەتتى جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇيىسۋ قۋاتىنىڭ استە بولىنبەيتىن، تويتارۋعا كەلمەيتىن تاريحي، ۇلتتىق جانە مادەني دايەگى، تاريحي سوزسىزدىك، قيسىندىق سوزسىزدىك، سەزىمدىك سوزسىزدىك. ماركس «نازاريا بۇقارا جاعىنان يگەرىلگەننەن باستاپ ماتەريالدىق كۇشكە اينالادى» دەپ اتاپ كورسەتەدى. شينجياڭ تاريحى ماسەلەلەرىن تەك ماركسيزمدىك «بەس كوزقاراسقا» تاباندى بولۋ جانە ونى قولدانۋ ارقىلى تانىپ، نازاريانى ادام مەن قوعامنىڭ دامۋىن جەبەيتىن ماتەريالدىق كۇشكە اينالدىرعاندا عانا، بۇقارا اراسىندا قۇدىرەتتى وڭ ەنەرگيا توپتاپ، شينجياڭنىڭ قوعام ورنىقتىلىعى مەن باياندى تىنىشتىق باس نىساناسىن ىسكە اسىرىپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋى سىندى جۇڭگو ارمانىن جۇزەگە اسىرۋعا بەرىك نەگىز قالاۋعا بولادى.
كەلۋ قاينارى:ءتاڭىرتاۋ تورابى
