شينجياڭنىڭ تاريحىن جۇڭحۋا كوز اياسىمەن تانۋعا جانە زەرتتەۋگە تاباندى بولايىق

日期:2018年11月16日
来源:天山网
【字体:

شينجياڭ پەداگوگيكا داشۋەسى ماركسيزم شۋەيۋانى

جاڭ ليجۋان

  «بۇرىنعى ىستەر قازىرگىنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن». تاريح ادامزاتتىڭ ەڭ جاقسى وقۋلىعى مەن قورەكتىگى رەتىندە، ءار ۇلتتىڭ جانە مەملەكەتتىڭ باسىپ وتكەن ىزدەرىن ادالدىقپەن ەستەلىككە الىپ قانا قالماستان، كەيىنگىلەرگە ءتۇرلى ءبىلىم، تاجىريبە جانە اقىل - پاراسات سيلايدى. تاريحتى ءتۇسىنۋ مەن زەرتتەۋ عىلمي پوزيتسيانى جانە دۇرىس نازاريالىق ءادىستى قاجەت ەتەدى، ءسوزسىز، تاريحتىڭ وبيەكتيۆتىگىنە، قاتاڭدىعىندا تاباندى بولۋ كەرەك، تاريح ۇستىرتتىك پەن تەرىستەۋگە جول قويمايدى، بۇرمالاۋ مەن وزگەرتۋگە دە جول قويمايدى. ۇزاق ۋاقىتتان بەرى، «ءۇش ءتۇرلى كۇش» وتاندى بولشەكتەۋدەي زۇلىمدىق ماقساتى ءۇشىن بار امالىن سالىپ شينجياڭ تاريحىن، ۇلتتاردىڭ دامۋ تاريحىن، ءدىننىڭ وزگەرۋ تاريحىن، مادەنيەتتەردىڭ توعىسۋ تاريحىن سان ساققا جۇگىرتىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىن يدەيادا ۋلاپ، سالعىرتتاندىرىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ۇلى وتاندى، جۇڭحۋا ۇلتىن، جۇڭحۋا مادەنيەتىن، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىن جانە جۇڭگوشا سوتسياليزم جولىن شىنايى مويىنداۋىن السىرەتىپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇيىسۋ كۇشى مەن سەنترگە تارتۋ كۇشىن السىرەتۋ قۇر قيالىندا بولدى. شينجياڭنىڭ تاريحىن دۇرىس تانۋدا، تەرىستەۋگە كەلمەيتىن تاريحي شىندىقتاردان پايدالانىپ، ۇلتتىق بولشەكتەۋشى ەلەمەنتتەر تاراتقان قيلى - قيلى ساندىراقتاردى سىن تەزىنە الۋ جانە وعان تويتارىس بەرۋ كەرەك، ماركسيزمنىڭ ماتەرياليستىك تاريح كوزقاراسىن قولدانىپ، شينجياڭنىڭ تاريحىن جۇڭحۋا كوز اياسىمەن جان - جاقتى، وبيەكتيۆ تانۋدان جازباي، ءار ۇلت كادرلارى مەن بۇقاراسىنىڭ جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىن ۇزدىكسىز كۇشەيتىپ، وتاننىڭ تۇتاستىعى مەن ۇلتتار ىنتىماعىن قورعاۋ سانالىلىعىن نىعايتۋ كەرەك.
 

  ءبىرىنشى، شينجياڭنىڭ تاريحي دامۋىن جۇڭگونىڭ كوپ ۇلتتىڭ ۇلى بىرلىگىندەي تاريحي دامۋ نەگىزگى ارناسىندا تۇراقتاندىرۋ جانە زەرتتەۋ

  شينجياڭ شەكارا وڭىردە بولعانىمەن، ەجەلدەن بەرى جۇڭگونىڭ قاسيەتتى تەرريتورياسىنىڭ بولىنبەس قۇرامداس بولىگى. شينجياڭنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدە، ءسوزسىز، جۇڭگونىڭ تاريحي دامۋىنىڭ جالپى جاعدايىن شىعار ءتۇيىن ەتۋ كەرەك، وسىلاي بولعاندا عانا ءتىپتى دە جان - جاقتى جانە عىلمي تانىمعا يە بولامىز. شينجياڭ ءوڭىرىنىڭ تاريحىن سۇبەلەنىپ جاقسىلىعى كەيىنگە جەتكەن جۇڭگو تاريحىنىڭ سالقار كەرۋەنىندە باقىلاعاندا جانە زەرتتەگەندە عانا، شينجياڭنىڭ تاريحىن تۇسىنۋگە بولادى. وسى ءبىر جالپى جاعدايدى سىرىپ قويىپ، وسى تاريحي بارىستان قول ءۇزىپ، شينجياڭعا تەك شينجياڭ تۇرعىسىنان عانا قاراساق، دۇرىس، جان - جاقتى تانىمعا مۇلدە يە بولا المايمىز. شينجياڭ (ەجەلگى زاماندا «باتىس ءوڭىر» دەپ اتالعان) جاڭا ەرادان بۇرىنعى 60 - جىلى «حان پاتشالىعىنىڭ ءامىر - جارلىعى باتىس وڭىرگە جۇرگەننەن» باستاپ رەسمي تۇردە جۇڭگو قاريتاسىنىڭ ءبىر بولىگىنە اينالىپ، ورتالىق بيلىك باتىس وڭىرگە ۇتىمدى باسقارۋ جۇرگىزە باستادى. شىعىس حان داۋىرىندە باتىس ءوڭىر باسقاقتىعىن باتىس ءوڭىر زۇرعان مەكەمەسى دەپ وزگەرتۋدەن ءۇش پاتشالىق، ەكى جين داۋىرلەرىندە باتىس وڭىردە بەستىك - التىلىق الامانباسى، باتىس ءوڭىر زۇرعانى سياقتىلاردى ورناتقانعا دەيىن؛ تاڭ داۋىرىندە باتىس وڭىردە ىلگەرىندى - كەيىندى انشي ۇلكەن باسقاقتىعى مەن بەيتيڭ ۇلكەن باسقاقتىعىن قۇرۋدان، سۇڭ داۋىرىندە باتىس وڭىردەگى جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ سۇڭ پاتشالىعىمەن تارتۋ - تارالعىلىق قاتىناسىن ساقتاۋىنا دەيىن؛ يۋان داۋىرىندە باتىس وڭىردە بەسبالىق باس سارداربەك مەكەمەسى قۇرىلۋدان جانە دەلبەۋىلدىك ءتۇزىمىن جۇرگىزۋدەن، ميڭ داۋىرىندە قۇمىل توقساۋىلدىعى قۇرىلۋعا دەيىن؛ چيڭ داۋىرىندە ىلە گەنەرال مەكەمەسىن قۇرۋدان جانە 1884 - جىلى شينجياڭ ءوڭىرى ولكە بولىپ قۇرىلۋدان 1949 - جىلى شينجياڭنىڭ بەيبىت ازات بولۋىنا دەيىن. باتىس حاننان كەيىن ەلىمىزدىڭ بۇرىنعى بيلىكتەرى مەيلى ءبىر تۇتاس ورنىقتى بيلىك بولسىن، الدە، ءبولىپ الىپ بيلەۋ مەزگىلىندەگى بيلىكتەر بولسىن، بارلىعى باتىس ءوڭىردى باسقارۋدى، اشۋدى جانە وركەندەتۋدى تاستاپ قويمادى. بۇرىنعى ورتالىق بيلىكتەر كەيدە كۇشەيىپ، كەيدە السىرەپ، باسقارۋى دا كەيدە قاتايىپ، كەيدە بوساڭسىپ وتىرعانىمەن، ءبولىپ الىپ بيلەۋ ۋاقىتى قانشا ۇزاق، جاعداي قانشا اۋىر بولسا دا، ەڭ سوڭىندا ءبىر تۇتاس باسقارۋعا قايتادان بەت الدى، شينجياڭ ءوڭىرى باستان - اياق جۇڭگونىڭ قۇرامداس بولىگى بولۋداي شىندىققا كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى. تۇرلىشە داۋىرلەردە قاراحان اۋلەتى، گاۋچاڭ ۇيعۇر حاندىعى، شاعاتاي ۇلىسى، ياركەن حاندىعى سياقتىلار پايدا بولعانىمەن، ولاردىڭ بارلىعى جۇڭگو اۋماعىنداعى جەرگىلىكتى بيلىك فورماسى، تۇگەلدەي تاۋەلسىز مەملەكەت ەمەس.

  ۇزاق ۋاقىتتىق، ۇتىمدى باسقارۋ باتىس وڭىردەگى ارعى زامان ەلدەرىنىڭ ءوزارا اۋىس - ءتۇيىس جاساۋى مەن بىرگە اشۋىنا ورنىقتى قوعامدىق ورتا ازىرلەپ قانا قالماستان، وسى ءوڭىر مەن ەجەلگى جۇڭگونىڭ باسقا وڭىرلەرىنىڭ ءبىر تۇلعا بولىپ توعىسۋ تاريحي اياق الىسىن دا ۇزدىكسىز جەدەلدەتتى. تاياۋ زامانعا جەتكەندە، كۇشتى ەلدەردىڭ شاپقىنشىلىعى عانا بۇل ۇدەرىسكە كەدەرگى بولدى. چيڭ ءداۋىرىنىڭ سوڭعى مەزگىلىندە مەملەكەت كۇشى السىرەگەن، مينگونىڭ العاشقى مەزگىلىندە ميليتاريستەر ءبولىپ الىپ بيلەگەن، ورتالىق اكىمياتتىڭ شينجياڭدى باسقارۋى بەلگىلى دارەجەدە السىرەگەن جاعدايدا، كۇشتى ەلدەر جات نيەتپەن شينجياڭدى جۇڭگودان ءبولىپ اكەتۋدى ويلادى، ءبىراق شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ تىزە قوسا قارسىلىق كورسەتۋىمەن يمپەرياليزمنىڭ نيەتى اقىرى ىسكە اسپادى. بۇل − شينجياڭنىڭ ۇزاق ۋاقىتتىق تاريحي دامۋ بارىسىندا جۇڭگونىڭ بولىنبەس ءارى ءبولىنۋى مۇمكىن ەمەس ءبىر بولىگىنە اينالعاندىعىن بىلدىرەدى. سوندىقتان شينجياڭنىڭ تاريحىن تانۋدا جانە زەرتتەۋدە، ءسوزسىز، ءبىر دۇرىس شىعار ءتۇيىن جانە قايتار تياناق بولۋ كەرەك: ءسوزسىز، شينجياڭنىڭ ەلىمىزدىڭ ءبىر تۇتاس كوپ ۇلتتى مەملەكەتتىڭ بولىنبەس ءبىر بولىگى ەكەندىگىن مويىنداۋ كەرەك؛ ءسوزسىز، شينجياڭنىڭ تاريحىن جۇڭحۋاداعى ءار ۇلت بىرگە جاراتقاندىعىن، شينجياڭ ءوڭىرىنىڭ تاريحى تۇتاس جۇڭگو تاريحىنىڭ ءبىر بولىگى ەكەندىگىن تانۋ كەرەك، بۇل تاريحي شىندىققا كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى.

  ەكىنشى، جۇڭحۋا ۇلتى مەن شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ تامىرلاستىق قاتىناسىن جۇڭگوداعى كوپ ۇلتتىڭ ۇلى بىرلىگى جاعدايىنان تانۋ جانە ءتۇسىندىرۋ

  كەڭ - بايتاق ءبىر تۇتاس كوپ ۇلتتى مەملەكەت پەن جان سانى كوپ، كوپ نەگىزدى، ءبىر تۇلعالى جۇڭحۋا ۇلتى الدىڭعىلاردىڭ بىزگە قالدىرعان باعالى مۇراسى. بايىرعى زاماندا نەشە جۇزدەگەن ەتنوستاردىڭ ادامدارى جۇڭگونىڭ تاريحي ساحناسىندا ارەكەت ەتكەن، ولاردىڭ اراسىنداعى قاتىناس نەمەسە بارىس - كەلىس جاساۋ نەمەسە قاقتىعىسىپ قالۋ بولدى، ال، بەيبىت بارىس - كەلىس جاساۋ نەگىزگى اعىم بولعان؛ كەيدە ءبىر تۇتاس مەملەكەتتە بىرگە ءومىر سۇرسە، كەيدە ءبولىپ الىپ بيلەۋ جاعدايىندا ءيتىس - تارتىس بولعان، جاقىنداسقان، توعىسقان، اعىم بارعان سايىن تىعىز بىرىگىپ ءبىر تۇتاس كوپ ۇلتتى مەملەكەت بولىپ قۇرالۋ نەگىزگى اعىم بولعان. جۇڭگونىڭ تاريح ساحناسىندا كەزىندە ارەكەت ەتكەن بۇل ۇلتتار جۇڭگونىڭ اۋماعىن اشۋ، جۇڭحۋا مادەنيەتىن جاراتۋ جانە ءبىر تۇتاس كوپ ۇلتتى جۇڭگونى قالىپتاستىرۋ تاريحىندا تۇگەلدەي ءوز ۇلەستەرىن قوستى. تاريحتا ۇزاق ۋاقىتتىق توعىسىپ دامۋدى باستان كەشكەن جۇڭحۋاداعى ءار ۇلت ەڭ سوڭىندا ءبىر - بىرىمەن بىتە قايناسقان، كىرىگىپ ارالاس قونىستانعان، بارلىعىن قۇشاعىنا العان كوپ نەگىزدى، ءبىر تۇلعالى جاعدايدى قالىپتاستىرىپ، ءبىر تۇتاس، ورنىقتى جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعاسى بولىپ ۇيىستى.

  شينجياڭ ەجەلدەن بەرى كوپ ۇلت شوعىرلى قونىستانعان ءوڭىر، چۇنچيۋ، جانگو داۋىرلەرىندە تيانشاننىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىندە ساقتار، روۋجىلار، ۇيسىندەر، ت.ب؛ چين، حان داۋىرلەرىندە عۇندار، حانزۋلار، چياڭدار؛ ۋي، جين، وڭتۇستىك - سولتۇستىك پاتشالىقتار داۋىرلەرىندە سيانبيلەر، روۋراندار، قاڭعالار؛ سۇي، تاڭ داۋىرلەرىندە تۇرك، ءتۇبىت، حۇيحى؛ سۇڭ، لياۋ، جين داۋىرلەرىندە قىتان؛ يۋان، ميڭ، چيڭ داۋىرلەرىندەگى موڭعۇل، ءشۇرشىت، تاڭعۇت، قازاق، قىرعىز، ءمانجۋ، سىبە، داعۇر، حۇيزۋ، وزبەك جانە تاتار سىندى ۇلتتار تىرشىلىك ەتتى. تۇرلىشە تاريحى داۋىردە تۇرلىشە ۇلتتار شىعىستان باتىسقا، وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە ۇزدىكسىز قونىس اۋدارۋ جانە كوشۋ بارىسىندا ۇزدىكسىز توعىسىپ دامىپ، شينجياڭنىڭ قازىرگى كوپ ۇلت شوعىرلى قونىستانۋداي تارالۋ جاعدايىن قالىپتاستىرىپ قانا قالماستان، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ كوپ نەگىزدى، ءبىر تۇلعالىلىعىنا باتىس سولتۇستىك شەكارا وڭىردەگى ۇلتتىق قۇرام جانە جاعداي نەگىزىن ازىرلەدى. تاريحي شىندىق كوپ ۇلت − ەلىمىزدىڭ ءبىر زور ەرەكشەلىگى ەكەندىگىن ءارى شينجياڭ ءوڭىرىنىڭ ايقىن ەرەكشەلىگى ەكەندىگىن دالەلدەدى. شينجياڭ ەجەلدەن كوپ ۇلت بىرگە اشقان، گۇلدەندىرگەن جانە يەلىك ەتكەن جەر، ۇزاق ۋاقىت شينجياڭدا قونىستانعان ءار ۇلت تۇگەلدەي شينجياڭدى اشۋعا، گۇلدەندىرۋگە، تۇگەلدەي مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعى مەن حاۋىپسىزدىگىن قورعاۋعا ماڭىزدى ۇلەس قوسقان. ۇلتتىڭ توعىسىپ دامۋى تاريحي زاڭدىلىق، ول، استە، ەشقانداي ادامنىڭ سۋبيەكتتىك ەركىنە سۇيەنىپ وزگەرمەيدى.

  شينجياڭ ءوڭىرى ەجەلدەن ورتا جازىق وڭىرىمەن تىعىز قارىم - قاتىناستى ساقتادى، ءار ۇلت اراسىنداعى ءوزارا ۇيرەنۋ، ءبىر - بىرىمەن بارىس - كەلىس، اۋىس - ءتۇيىس جاساۋ، قونىس اۋدارىپ كوشىپ ءجۇرۋ سان - ساناقسىز جاندى كورىنىستەردى قالىپتاستىردى. تاياۋ زاماننان بەرى، ءار ۇلت وتان اۋىرتپالىعىن بىرگە ارقالاپ، جاۋعا تەگىس كەكتەنىپ، سىرتتان كەلگەن شاپقىنشىلارعا بىرگە قارسى تۇرىپ، ۇلتتىق بولشەكتەۋشىلىككە تىزە قوسا قارسى شىقتى. ۇزاق ۋاقىتتىق ارالاسۋ، ىشتەسۋ، توعىسۋ بارىسىندا ءار ۇلت ورنالاسۋدا ءوزارا كىرىگىپ، ارالاس قونىستاندى، مادەنيەتتە بارلىعىن قۇشاعىنا الدى، ەكونوميكادا ءبىر - بىرىنە سۇيەندى، سۇيىسپەنشىلىكتە ءوزارا ەتەنە بولدى، الدە قاشان قۋانىش پەن قايعىدا ورتاق، داڭق پەن نامىستا بىرگە بولاتىن تاعدىرلاس ورتاق تۇلعا بولىپ قالىپتاستى. سوندىقتان، شينجياڭداعى ۇلتتاردى تانۋ مەن زەرتتەۋدە، ءسوزسىز، شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ قالىپتاسۋىن جانە دامۋىن كوپ نەگىزدى، ءبىر تۇلعالى جۇڭحۋا ۇلتى جالپى جاعدايىندا ءتۇسىندىرۋ كەرەك، ءسوزسىز، شينجياڭداعى ءار ۇلت پەن ىشكى جەرلەردەگى ءار ۇلتتىڭ ۇزاق ۋاقىت ارالاسۋ، ىشتەسۋ، توعىسۋ بارىسىندا بىرگە تۇلعالاعان جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعاسىن كورە ءبىلۋ كەرەك، ءسوزسىز، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ توعىسىپ دامۋىنداي تاريحي زاڭدىلىقتا شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ ىنتىماقتاسىپ، ۇيىسىپ، بىرگە ەكپىندەي العا ىلگەرىلەگەن تاريحي اعىمىن كورە ءبىلۋ كەرەك.

  ءۇشىنشى، شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتى مەن جۇڭحۋا مادەنيەتى اراسىنداعى ءوزارا بايلانىستى جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ كوپ نەگىزدى، ءبىر تۇلعالى جاعدايىنان قاراستىرۋ جانە ءتۇسىندىرۋ

  ۇزاق تاريحقا يە، الۋان بوياۋلى جۇڭحۋا مادەنيەتى جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇزاق تاريحي دامۋ بارىسىنداعى ۇلى جاسامپازدىعى، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ اقىل - پاراساتى مەن جاسامپازدىق قۋاتىنىڭ جەمىسى. كوپ ۇلت، كوپ مادەنيەت ەلىمىزدىڭ ۇلكەن ەرەكشەلىگى ءارى ەلىمىز دامۋىنىڭ ماڭىزدى قوزعاۋشى كۇشى. ەرتەدەن بەرى، جۇڭحۋا ۇلتىندا جاراتىلىستىق ورتا جانە قوعامنىڭ، ەكونوميكانىڭ، تۇرمىستىڭ الۋان تۇرلىلىگى سەبەپتى باي مازمۇندى، كوپ نەگىزدى جاعداي جارىققا شىقتى. جەر - جەردىڭ، ءار ۇلتتىڭ مادەنيەتى ۇلى بىرلىككە كەلگەن جۇڭگونىڭ بايتاق دالاسىندا ىشتەسىپ، ءوزارا ۇلگى الىپ، قابىلداپ، توعىسىپ، ءبىر - بىرىمەن بىتە قايناسقان مادەنيەت تۇلعاسىن قالىپتاستىردى، ول كەڭ قۇشاعىنا ءبارىن سيدىرىپ، اركىمنىڭ ارتىقشىلىعىن قابىلداۋ ارقىلى، سوڭىندا الۋان بوياۋلى جۇڭحۋا مادەنيەتىن قالىپتاستىردى. شينجياڭ ازيا - ەۆروپا ۇلى قۇرلىعىنىڭ توعىسقان جەرىنە ورنالاسقان، ەجەلدەن بەرى باتىس پەن شىعىس مادەنيەتىنىڭ اۋىس - ءتۇيىس جاساۋ وتكەلى بولعان، كوپ نەگىزدى مادەنيەتتىڭ بىرگە ءومىر ءسۇرۋى، اۋىس - ءتۇيىس جاساۋى، ءبىر - ءبىرىن تولىقتاۋى، توعىسۋى شينجياڭ مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ كورنەكتى ەرەكشەلىگى. جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ باتىسقا ەسىك اشۋداعى قاقپاسى مەن دانەكەرى بولعان شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ مادەنيەتىنە تۋ باستان جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ كوپ نەگىزدى، ءبىر تۇلعالى تابى باسىلعان. مىسالى، الەمگە ايگىلى كارىز شينجياڭ مادەنيەتى مەن ورتا جازىق مادەنيەتىنىڭ توعىسۋىنىڭ تۋىندىسى. جۇڭحۋا مادەنيەتى جۇيەسىنىڭ كەم بولسا بولمايتىن قۇرامداس بولىگى بولعان شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتى جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ قۇنارلى توپىراعىنا تامىر تارتىپ، ۇزدىكسىز ءنار قابىلداپ قالماستان، ونىڭ ۇستىنە، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ اسىل قازىناسىن بايىتۋعا ۇلەس قوستى. ءيۇسۇپ حاس حاجيپتىڭ «قۇتادعۇ بىلىگى»، ماحمۇت قاشقاريدىڭ «ديۋاني لۇعات ات - تۇرىگى»، قىرعىزداردىڭ «ماناسى» سياقتى ادەبي كلاسسيكالىق شىعارمالار تۇگەلدەي جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ ءنارىن قابىلدادى، سونىمەن بىرگە، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قۇنارلى توپىراعىندا شينجياڭداعى ءار ۇلت تا جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا ۇلەس قوستى، ادەبيەتشى گۋان يۇنشى، اۋىل شارۋاشىلىق مامانى لۋ ميڭشان سياقتىلاردىڭ بارلىعى تيپتىك مىسال. شينجياڭ مادەنيەتىنىڭ جۇڭحۋا مادەنيەتىمەن بايلانىسى جوق دەپ قاراۋ، ءوز ۇلتى مادەنيەتىن جۇڭحۋا مادەنيەتىنەن تىسقارى قويۋ سياقتى كوزقاراستاردىڭ ءبارىن باتىل تۇزەتۋ كەرەك. جۇڭحۋا مادەنيەتىن شىنايى مويىنداۋدى كۇشەيتۋ شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتىنىڭ گۇلدەنۋىنىڭ، دامۋىنىڭ جانى، تەك جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ تامىرىن ساقتاعاندا عانا، شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتى ۇزدىكسىز گۇلدەنەدى، داميدى، الۋان تۇسكە بولەنەدى.
 ءتورتىنشى، شينجياڭدا كوپ ءدىن قاتار ءومىر سۇرۋدەي تاريحي دامۋدى ەلىمىزدە ءدىندى جۇڭگوشالاندىرۋ تاريحي ءداستۇرى بارىسىنان تانۋ جانە زەرتتەۋ

  جۇڭگو كوپ ءدىندى مەملەكەت، حان پاتشالىعى داۋىرىنەن بەرى، بۋددا ءدىنى، داۋجياۋ ءدىنى، ءىسلام ءدىنى، كاتوليك ءدىنى، حريستيان ءدىنى سىندى 5 ۇلكەن ءدىن قاتار ءومىر ءسۇرۋ جاعدايى بىرتىندەپ قالىپتاستى. ءتۇرلى ءدىن جۇڭگودا جارىققا شىعۋ جانە دامۋ تاريحي بارىسىندا جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ تەگىس قابىلداۋ، بىرلىك تە، وزگەشىلىك تە بولۋ رۋحىنىڭ ىقپالىندا جۇڭگو قوعامىمەن بەلسەنە ۇيلەسىپ، جۇڭگوشالانۋدى جۇزەگە اسىرۋمەن بىرگە، ءوزارا قابىلداۋ، توعىسۋ بارىسىندا جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ اسىل قازىناسىن دا بايىتتى.

  شينجياڭ ەجەلدەن بەرى كوپ ءدىن قاتار ءومىر سۇرگەن ءوڭىر، تاريحتا العاشقى ءدىن، سامان ءدىنى، زاراتۋشترا ءدىنى، بۋددا ءدىنى، داۋجياۋ ءدىنى، مانيحەي ءدىنى، نەستوريان ءدىنى، ءىسلام ءدىنى سياقتىلار ىلگەرىندى - كەيىندى شينجياڭدا كەڭىنەن تارالعان جانە دامىعان، تۇرلىشە دىندەر شينجياڭ وڭىرىندە بىرەۋى قۇلدىراسا، بىرەۋى گۇلدەنىپ، قاتار ءومىر ءسۇرىپ، توعىسىپ، ءىسلام ءدىنىن نەگىز ەتكەن كوپ ءدىن قاتار ءومىر سۇرگەن جاعدايدى بىرتىندەپ قالىپتاستىردى. الايدا، ءىسلام ءدىنى ەجەلدەن شينجياڭ وڭىرىندەگى بىردەن - ءبىر ءدىن ەمەس، ءىسلام مادەنيەتى دە شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتىنىڭ جۇڭحۋا وركەنيەتىنە تاۋەلدى قاسيەتى مەن بەتالىسىن وزگەرتكەن جوق. تاريحي شىندىق مىنانى دالەلدەدى: ءبىر ءدىندى نەمەسە ەكى ءدىندى نەگىز ەتۋ، كوپ ءدىن قاتار ءومىر ءسۇرۋ باستان - اياق شينجياڭداعى ءدىن وزگەرىسىنىڭ نەگىزگى جاعدايى، كوپ ءدىننىڭ تاتۋ - ءتاتتى ءوتۋى، توعىسىپ، قاتار ءومىر ءسۇرۋى شينجياڭ وڭىرىندەگى ءدىن قاتىناسىنىڭ نەگىزگى اعىمى. ءىسلام ءدىنى شينجياڭ وڭىرىنە كىرگەننەن كەيىن، ءىسلام مادەنيەتى باي مازمۇندى جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ سيىسىمدىلىعى مەن توعىستىرۋى بارىسىندا جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ وزەگىنە قاراي بىرتىندەپ جينالدى ءارى ايقىن وڭىرلىك ەرەكشەلىك جانە ۇلتتىق ەرەكشەلىك قالىپتاستىردى. جاقىنعى جىلداردان بەرگى ءدىني ۇشقارى يدەيانىڭ ماقساتتى، قاساقانا تۇردە «جۇڭگوشالاندىرماۋعا» ۇرىنۋىنا قاراتا، ءسوز جوق، ەلىمىزدە ءىسلام ءدىنىن جۇڭگوشالاندىرۋ بەتالىسىنا تاباندى بولۋ كەرەك. بىرىنشىدەن، ءدىني ۇشقارى يدەيانىڭ ءدىن ەمەس، قايتا ۇلتتىق بولشەكتەۋشىلىك پەن زورلىقتى كۇش لاڭكەستىكتىڭ يدەيالىق نەگىزى ەكەندىگىن ايقىنداپ، ءدىني ۇشقارى كۇشتەرگە، ءسوز جوق، زاڭ بويىنشا قاتاڭ سوققى بەرۋ كەرەك؛ ەكىنشىدەن، ءسوز جوق، ەلىمىزدە ءدىندى جۇڭگوشالاندىرۋ بەتالىسىنا تاباندى بولىپ، ءىسلام ءدىنىن ەلىمىزدىڭ سوتسياليستىك قوعامىنا اناعۇرلىم جاقسى ۇيلەسۋگە باستاۋ كەرەك.

  اماليات − تاريحتىڭ دامۋى مەن جالعاسى. تەك تاريحتى دۇرىس تۇسىنگەندە عانا، امالياتتى اناعۇرلىم تەرەڭ تانۋعا جانە بولاشاقتى دۇرىس مەڭگەرۋگە بولادى. «ءبىر ۇلت، ءبىر مەملەكەت، ءسوز جوق، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن، قايدان كەلگەنىن، قايدا باراتىنىن ءبىلۋى كەرەك، ويلاپ جەتكەن، دۇرىس ويلاعان سوڭ، نىساناعا قاراي بۇلجىماي العا باسۋ كەرەك»، باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ تاريحقا قاتىستى وسى تۇجىرىمدارى شينجياڭ تاريحىن تانۋ جانە زەرتتەۋ جونىنەن ماڭىزدى جەتەكشى ءمان الادى. شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ مەملەكەت تانىمىن، ازاماتتىق تانىمىن جانە جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىن بەرىك ورناتۋدا، ءسوز جوق، تاريح ارقىلى شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنا مىنانى ۇعىندىرۋ كەرەك: شينجياڭ وتانىمىز قۇشاعىندا قالاي بىرتىندەپ دامىدى؛ شينجياڭداعى ءار ۇلت جۇڭحۋا ۇلتى ۇلى شاڭىراعىندا قالاي توعىسىپ قالىپتاستى؛ شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتى جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قۇنارلى توپىراعىنا قالاي تامىر تارتىپ، ۇزدىكسىز ىشتەسىپ توعىستى، تولىسىپ دامىدى، بۇل تاريحي وي جۇلگە بولىپ قالماستان، تاريحي پوزيتسيا دا. تاريح جونىندەگى تاربيە وتانشىلدىق تاربيەنىڭ ماڭىزدى مازمۇنى جانە جولى، شينجياڭ تاريحىن ۇيرەنۋ ارقىلى، ءبىز بەلگىلى ءبىر قىرىنان ۇلى وتانىمىزدىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋ تاريحىن ءتۇسىنىپ، تاريحتا ءار ۇلت حالقى جاراتقان شۇعىلالى ناتيجەلەر مەن شۇعىلالى مادەنيەتتى ءتۇسىنىپ، توڭكەرىستىك اعا بۋىنداردىڭ وتان مەن ۇلت تاۋەلسىزدىگى، ازاتتىعى جولىندا جۇرگىزگەن قاجىرلى كۇرەسىن ءتۇسىنىپ، وسى ارقىلى ۇلى وتاندى قىزۋ ءسۇيۋ سۇيىسپەنشىلىگىمىزدى مازداتىپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋى سىندى جۇڭگو ارمانىن جۇزەگە اسىرۋ جولىندا قۇلشىنا كۇرەس جاساۋداعى بەرىك سەنىمىمىز بەن باتىل ەرىك - جىگەرىمىزدى سومداۋىمىزعا بولادى.


كەلۋ قاينارى:ءتاڭىرتاۋ تورابى