جۇڭگو ادامدىق ۇقىقتى زەرتتەۋ قوعامى باس بولىپ ۇيىمداستىرعان، باتىس - وڭتۇستىك ساياسي - زاڭ داشۋەسى ادامدىق ۇقىقتى زەرتتەۋ شۋەيۋانى، شينجياڭ داشۋەسى ساياسي جانە الەۋمەتتىك باسقارۋ شۋەيۋانى ۇستىنە الىپ وتكىزگەن ”لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ جانە ادامدىق ۇقىقتى قامتاماسىز ەتۋ“ حالىقارالىق زەرتتەۋ - تالقى ءماجىلىسى 9 - ايدىڭ 6 - كۇنى ۇرىمجىدە اشىلدى. فرانسيا، ءۇندىستان، تۇركيا، اۋعانستان، جۇڭگو سياقتى 18 مەملەكەت پەن حالىقارالىق ۇيىمنان كەلگەن 60تان استام مامان، وقىمىستى لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ بارىسىنداعى ادامگەرشىلىك جانە ادامدىق ۇقىقتى قورعاۋ، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋدى سالىستىرىپ زەرتتەۋ جانە حالىقارالىق سەلبەستىك سياقتى تاقىرىپتاردى توڭىرەكتەي وتىرىپ زەرتتەۋ - تالقى ورىستەتىپ، اۋىس - كۇيىس جاسادى.
ورتالىق كوميتەت ۇگىت ءبولىمىنىڭ ورىنباسار باستىعى جياڭ جيانگو اشىلۋ سالتىندا ءسوز سويلەپ بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: 20 - عاسىردىڭ 90 - جىلدارىنان بەرى، لاڭكەستىك، ۇشقارىلىق الەمدە ءورشىپ، ۋشىعىپ، ادامزات قوعامىنا اۋىر اپات اكەلدى. تولىقسىز ساناققا نەگىزدەلگەندە، 2018 - جىلى الەمدە 1127 رەت لاڭكەستىك شابۋىلداۋ دەلوسى (وقيعاسى) تۋىلىپ، 13 مىڭنان استام ادام ولگەن، تۋىلعان مال - مۇلىك زيانىن مولشەرلەۋ مۇمكىن ەمەس. دۇنيە جۇزىندەگى كوپتەگەن مەملەكەتتەر سياقتى، جۇڭگو لاڭكەستىكتىڭ، ۇشقارىلىقتىڭ زالالىنا تەرەڭ ۇشىرادى. لاڭكەستىك، ۇشقارىلىق سىندى وسى دۇنيە جۇزىلىك جالپىلىق اپاتتى جويىپ، حالىق ءومىرىنىڭ حاۋىپسىزدىگىن قورعاپ، حالىقتىڭ تىنىش، بەرەكەلى قوعامدىق ورتادا تۇرمىس كەشىرۋىنە مۇمكىندىك جاساۋ دۇنيە جۇزىندەگى ءارقانداي ءبىر جاۋاپكەرشىلىك ارقالايتىن ۇكىمەتتىڭ، ءسوز جوق، بەتپە - بەت كەلەتىن جانە شەشەتىن ەلەۋلى ماسەلەسى.
جياڭ جيانگو مىنالاردى ءبىلدىردى: لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ كۇرەسى ادامزاتتىڭ ادىلدىگى مەن سۇرقيالىقتىڭ، وركەنيەت پەن جابايىلىقتىڭ بەلدەسۋى، حالىقارالىق قوعامنىڭ ورتاق جاۋاپكەرشىلىگى. حالىقارالىق قوعام ورتاق ولشەمدە تاباندى بولىپ، تۇرلىشە مادەنيەت ءداستۇرىنىڭ، قۇن كوزقاراسىنىڭ، ويلاۋ ءتاسىلىنىڭ جانە ساياسي ءتۇزىمنىڭ قورشاۋىنان اسىپ ءوتىپ، لاڭكەستىكتىڭ، ۇشقارىلىقتىڭ ”قوس ولشەمى“نە ايقىن تۋ ۇستاي وتىرىپ قارسى تۇرىپ، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدىڭ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋدىڭ ورتاق تانىمى مەن بىرىككەن كۇشىن ىشكەرىلەي قالىپتاستىرۋ كەرەك؛ جەرگىلىكتى جاعدايعا قاراي ىستەۋگە تاباندى بولىپ، «بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى ۋستاۆى»نا جانە باسقا دا حالىقارالىق زاڭداردىڭ پرينسيپتەرىنە، ولشەمدەرىنە بويسۇنۋ نەگىزىندە، ءار ەل حالىقتارىنىڭ لاڭكەستىككە، ۇشقارىلىققا قارسى تۇرۋ جولىن ءوزى تاڭداۋ ۇقىعىنا قۇرمەت ەتىپ، ءوزىنىڭ ەركىن باسقالارعا زورلاپ تاڭۋعا قارسى تۇرۋ كەرەك؛ ادامدىق ۇقىقتى قامتاماسىز ەتۋگە تاباندى بولىپ، قاتىستى قىزمەتتەردىڭ زاڭمەن جونگە سالۋ ارناسىندا جۇرگىزىلۋىنە شىنايى كەپىلدىك ەتىپ، ازاماتتاردىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگى مەن ۇلتتىق عۇرىپ - ادەتىنە قۇرمەت ەتىپ، ءوڭىر، ۇلت، ءدىن سياقتى سەبەپتەردى نەگىز ەتكەن ءارقانداي كەمسىتۋ تاسىلدەرىنە تيىم سالىپ، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ سەبەبىنەن تۋىلاتىن ازاماتتاردىڭ نەگىزگى ۇقىعىن شەكتەۋ قۇبىلىستارىنىڭ الدىن باتىل الۋ كەرەك؛ ىنتىماقتاسۋعا، سەلبەسۋگە تاباندى بولۋ كەرەك، جۇڭگو ءارقايسى جاقپەن بىرگە بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى ۋستاۆىنىڭ باس ماقساتى مەن پرينسيپتەرىن وزەك ەتكەن لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ جانە ادامدىق ۇقىقتى قامتاماسىز ەتۋ جۇيەسىن قورعاپ، ادامزاتتىڭ تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قول ۇستاسا تۇلعالاۋدى قالايدى.
شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ ءتوراعاسى شوكىرات زاكىر سوزىندە تانىستىرىپ بىلاي دەدى: 1990 - جىلدان 2016 - جىلعا دەيىن، شينجياڭدا نەشە مىڭ زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك دەلوسى (وقيعاسى) تۋىلىپ، بەيۋاز بۇقارا زيانكەستىككە ۇشىراپ، نەشە جۇزدەگەن قوعام حاۋىپسىزدىگى حالىق ساقشىسى قىزمەت ۇستىندە قۇربان بولىپ، شينجياڭنىڭ تىنىش، بەرەكەلى قوعامدىق ءتارتىبى اۋىر دارەجەدە ءبۇلىندى. شينجياڭ ۇستىنەن وڭاۋ مەن تۇبىرىنەن وڭاۋدى تەڭ جۇرگىزۋگە تاباندى بولىپ، سوققى بەرۋ مەن الدىن الۋدى ءوزارا ۇشتاستىرىپ، لاڭكەستىك، ۇشقارىلىق تۋىلىپ ءورشيتىن توپىراق پەن شارت - جاعدايدى كۇش سالا جويدى. شينجياڭ زاڭ بويىنشا كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىن قۇرۋ ارقىلى زاڭعا قايشى ارەكەتى نەمەسە قىلمىسى جەڭىل ادامداردى تاربيەلەپ قۇتقارىپ، ولاردىڭ لاڭكەستىكتىڭ، ۇشقارىلىقتىڭ قۇرباندىعىنا اينالۋىنان ساقتانىپ، لاڭكەستىك ارەكەتتى تۋىلۋدان بۇرىن جويۋعا قۇلشىنىپ، ۇشقارىلىق تۋىلىپ ءورشيتىن توپىراقتى ءونىمدى جويىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ تىرشىلىك ۇقىعى، سالاماتتىق ۇقىعى، دامۋ ۇقىعى سياقتى نەگىزگى ادامدىق ۇقىقتارىن شىن مانىندە قامتاماسىز ەتىپ، شينجياڭنىڭ قوعام ورنىقتىلىعىن جۇزەگە اسىرۋمەن بىرگە، ءوڭىردىڭ حاۋىپسىزدىگىنە دە پارمەندى كەپىلدىك ەتتى. بۇل ءادىس جۇڭگونىڭ نەگىزگى زاڭى مەن زاڭدارىنىڭ رۋحىنا بۇكىلدەي ۇيلەسەدى، حالىقارالىق قوعامنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ پرينسيبىنە ۇيلەسەدى، دۇنيە جۇزىندەگى ءار ەل حالىقتارىنىڭ ءتۇبىرلى مۇددەسىنە ۇيلەسەدى.
بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى ادامدىق ۇقىق اقىل - كەڭەس كوميتەتىنىڭ مامانى ابدۇل ازەز · اساد سوزىندە بىلاي دەدى: لاڭكەستىك بۇگىنگى حالىقارالىق قوعامداعى ەڭ اۋىر قىلمىستاردىڭ ءبىرى، اسىرەسە، كوپتەگەن دەلولاردا جاي حالىقتىڭ لاڭكەستىكتىڭ زالالىنا ەڭ اۋىر ۇشىراعاندىعى، ادامدىق ۇقىققا قول سۇعاتىن ءتۇرلى ارەكەتتەرگە ءدوپ كەلگەندىگى بايقالىپ وتىر. الەم حالقىن تۇرمىستا اناعۇرلىم بەيبىت ورتاعا يە ەتۋ ءۇشىن، دۇنيە جۇزىندەگى ءارقايسى ەلدەر مەن حالىقارالىق ۇيىمدار سەلبەستىكتى كۇشەيتىپ، تۇرلىشە سەنىم، تۇرلىشە وركەنيەت اراسىندا ءوزارا تىلدەسۋگە شابىتتاندىرىپ، لاڭكەستىك ارەكەتتى زاڭ بويىنشا تيۋ كەرەك.
سەربيانىڭ قازىرگى زامانعى تاريح زەرتتەۋ ورنىنىڭ باستىعى، سەربيا سوتسياليستەر پارتياسىنىڭ ورىنباسار ءتوراعاسى پرەدراگ ماركوۆيچ بىلاي دەدى: كەيبىر باتىس ەلدەرى يمپەرياليزمدىك جانە جاڭا وتارشىلدىق ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن، ۇنەمى ادامدىق ۇقىق ۇعىمىن قۇرال ەتەدى. ءار جولى ادامدىق ۇقىق ۇعىمى مەن ولاردىڭ كەيبىر مۇددەلەرى قايشى كەلگەندە، ولار ىلعي دا ادامدىق ۇقىققا ۇنەمى سۇعاناقتىق جاسايتىن جاققا اينالادى. ادامدىق ۇقىققا قول جەتكىزۋ جانە لاڭكەستىككە سوققى بەرۋ كۇرەسىندە، ءار ەل تەڭ تۇرىپ، جاۋىنگەر دوستار سياقتى ءوزارا قولداۋ كورسەتۋ كەرەك.
ماجىلىسكە قاتىناسقان مامان، وقىمىستىلار بىلاي دەپ قارادى: لاڭكەستىك پەن ۇشقارىلىقتىڭ قاتەرى الەمدىك ماسەلەگە اينالۋدا. ءارقايسى ەلدەر تۇگەلدەي ءوز ەلىنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋعا قاتىستى قىلمىستىق ىستەر زاڭىنا ۇزدىكسىز وزگەرىس ەنگىزىپ، لاڭكەس ەلەمەنتتەردى جازالاۋ تەبىنىن ارتتىرۋدا ءارى لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋدىڭ سايكەستى شارالارىن جولعا قويۋدا ءارقانداي ادام ادامدىق ۇقىقتان يگىلىكتەنۋمەن بىرگە، ءسوز جوق، مەملەكەتتىڭ نەگىزگى زاڭى مەن زاڭدارىنا بويسۇنۋ كەرەك. دۇنيە جۇزىندەگى ءارقايسى ەلدەر «بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى ۋستاۆى» مەن ءبىر قىدىرۋ حالىقارالىق ادامدىق ۇقىق شارتى سياقتىلار نەگىزىندە لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ جانە ادامدىق ۇقىقتى قامتاماسىز ەتۋ جاقتارىندا تىلدەسۋدى جانە سەلبەسۋدى كۇشەيتۋ، ءوز ەلىنىڭ ادامدىق ۇقىق ولشەمىن باسقا ەلگە زورلاپ تاڭباۋ كەرەك.
9 - ايدىڭ 4 - كۇنىنەن 5 - كۇنىنە دەيىن، جۇڭگو مەن شەتەلدىڭ مامان، وقىمىستىلارى ءۇرىمجى قالاسىندا، قاشقار ايماعىندا شينجياڭدا تۋىلعان ءتۇيىندى زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك دەلولار كورمەسى، شينجياڭ ءىسلام شۋەيۋانى، قاشقار قالالىق كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعى، قاشقار بايىرعى قالاسى جانە ايتكار مەشىتى سياقتىلاردى ناقتى ارالاپ، ەكسكۋرسيالاپ، جەرگىلىكتى ورىننىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ، ازاماتتاردىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگىن قورعاۋ، از ۇلتتاردىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن جالعاستىرۋ سياقتى جاقتاردا جولعا قويعان شارالارى مەن قول جەتكىزگەن تابىستارىن ىشكەرىلەي ۇعىستى.
اۋعانستان قاجىلىق جانە ءدىن ىستەرى مينيسترلىگى مينيسترىنىڭ جوعارى دارەجەلى اقىلشىسى، اۋعانستان ءىسلام توڭكەرىستىك قوزعالىس پارتياسى ساياسي ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ابدۇل · ۋاحيت · ۋاحيت بىلاي دەدى: ”جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ شينجياڭدا لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ جانە ۇشقارىلىقتى الاستاۋ جاقتارىندا بولگەن مول قارجىسىن، جولعا قويعان ءتۇرلى شارالارىن، سونداي - اق قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرىن القاۋ كەرەك. جۇڭگو ۇكىمەتى بەلسەندى شارالاردى جولعا قويىپ، ازاماتتاردىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگى مەن از ۇلتتاردىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن زاڭ بويىنشا قورعادى“.
فرانسيا ستراسبۋرگ داشۋەسىنىڭ پروفەسسورى، بۇرىنعى مەكتەپ باستىعى كريستينا مەستەر مىنالاردى ءبىلدىردى: ”وسى رەت جۇڭگو شينجياڭدى ەكسكۋرسيالاۋ، ارالاۋدا، مەن شينجياڭنىڭ لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ مەن ۇشقارىلىقتى الاستاۋ جاقتارىندا ءونىمدى شارالار قولدانعاندىعىن كوردىم، بۇل شارالار شينجياڭ ەكونوميكاسىنىڭ، قوعامىنىڭ دامۋىن جەبەگەن، بۇل دۇنيە جۇزىندەگى ءار ەلدىڭ لاڭكەستىك پەن ءدىني ۇشقارىلىققا سوققى بەرۋىنە ۇلگى ازىرلەدى، ءار ەلدىڭ قولداۋىنا يە بولۋى ءتيىس“.
