تۇرعىن ۇيلەر ساياحاتقا دا اشىلدى، الۋان ٴتۇرلى سالت ـ سانا ايگىلەندى
_ مەملەكەتتىك تاريحي مادەنيەت ايگىلى قالاسى _ قۇلجا قالاسىنا ساپار
انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى جاڭ شياۋمي
زاماناۋي قۇلجا قالاسىندا تاريحي مادەنيەت حيكايالارى جاسىرىنعان تۇرعىندار تۇراعى جايعاسقان.
4 ـ ايدىڭ 19 ـ كۇنى 71 جاستاعى شامسيا جالالدين مەن ٴىنىسى ابدۇۋالي جالالدين «دوسىمنىڭ ۇيىندە كوپتەگەن ەجەلگى بۇيىم بار ەكەن» دەگەن ٴبىر قىسقا بەينەجازبا تاپسىرىپ الدى. تاياۋدا ٴبىر دوسى ونىڭ كونە ۇيىنە قوناققا بارعاندا، ناقىشتالعان تەرەزە شاباعى، تام بۇرىشىنداعى بەدەر ويىلعان كوك كەرپىش، ادەمى اعاش توسەك سياقتىلاردان قاتتى اسەرلەنىپ، ونىڭ ۇيىنە وسى قىسقا بەينەجازبانى ارناۋلى جاسادى. قازانشى حالىقتىق سالت ـ سانا ساياحات اۋماعى ايدۇن كوشەسى 4 ـ تار كوشەسىندەگى وسى اۋلا 1920 ـ جىلى سالىنعان، شامسيانىڭ ۇلى اكەسى 1940 ـ جىلدىڭ الدى ـ ارتىندا ساتىپ العان.
وتكەن جىلى جەرگىلىكتى ورىن وتكىزگەن «ىزدەردى قاراستىرۋ جانە جالعاستىرۋ _ قۇلجا قالاسىنداعى ٴار ۇلتتىڭ ٴداستۇرلى تۇرعىن ۇيلەرىنىڭ تاريحي مادەنيەتىن قورعاۋ جانە جالعاستىرۋ» باعالاۋ جارىسىندا 100دەن استام تۇرعىن ٴۇي باعالاۋعا قاتىناستى. قۇرىلىستىڭ سىرتقى كورىنىسى مەن نوبايى، رەڭىن سايكەستىرۋ سياقتى سىرتقى كورىنىسىنىڭ ورنالاسۋى، سونداي ـ اق تاريحي مادەنيەتتى جالعاستىرۋ جانە قاتىستى تاريحي اڭگىمەلەر سياقتى جاقتاردا جان ـ جاقتى ٴنومىر قويۋ ارقىلى بۇل اۋلا اعالاپ العا شىعىپ، 1 ـ دارەجەلى سيلىققا يە بولدى.
قۇلجا قالاسىنىڭ تەرەڭ مادەنيەت مايەگى جانە كوپتەگەن تاريحي ەجەلگى ەسكەرتكىشى بار، 2012 ـ جىلى مەملەكەتتىك تاريحي مادەنيەت ايگىلى قالاسىنا ەنگىزىلدى. قازانشى حالىقتىق سالت ـ سانا ساياحات اۋماعى وسى قالانىڭ ماڭىزدى مادەنيەت جۇلگەسىنىڭ ٴبىرى، نەگىزگى كوشە _ العا كوشەسى مەملەكەت دارەجەلى تاريحي مادەنيەت كوشە اۋماعى. بۇل ساياحات اۋماعىندا چيڭ داۋىرىنەن بەرگى بايىرعى قۇرىلىستار بار، وڭىرلىك مادەنيەت ەرەكشەلىگىنە باي تۇرعىندار اۋلاسى بار، كوشەنىڭ ەكى جاعالاۋىنا تاعى 100دەن استام قولونەر شەبەرحاناسى شوعىرلانعان.
جەرگىلىكتى تۇرعىندار مەن ساۋداگەرلەر وتباسىن كورۋ ٴتۇيىنىن، تەرى بۇيىمدار دۇكەنىن اشىپ، وزدەرى جاساعان توساپ، تەرى بۇيىمدارى، كەستە سياقتىلاردى مادەنيەت ـ ساياحات ەستەلىك بۇيىمىنا اينالدىرعان، ٴاجيام ازەز وتباسى سولاردىڭ ٴبىرى. ونىڭ ٴۇيى وتكەن جىلعى باعالاۋدا 2 ـ دارەجەلى سيلىققا يە بولدى، سونداي ـ اق ساياحاتشىلار ۇناتاتىن وتباسىن كورۋ ٴتۇيىنى، كوك قابىرعالى قىزىل كەرپىش، رەتتى دە تازا اۋلا، بويالماعان اعاش ٴۇي جيھازدارى جانە ادەمى كىلەم، تۇتاس تام قابىرعاسىنا سىزىلعان دوپپا سياقتىلاردى ادەتتەگىدەي سۋرەتكە تۇسىرە سالساڭىز دا، كوركەم كورىنىس قالىپتاسادى. 57 جاستاعى ٴاجيام وسى ارادا 30 نەشە جىل تۇرمىس كەشىردى، قۇلجاعا ساياحاتتاي كەلەتىندەردىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى، ول 2009 ـ جىلى وتباسىن كورۋ ٴتۇيىنىن اشتى، سونداي ـ اق ساياحاتشىلاردىڭ ۇسىنىسىمەن دوپپا، جامىلعى، جىبەك جاۋلىق، جەمىس شايى سياقتى ساۋدامەن شۇعىلدانىپ، جىلىنا 50 مىڭ يۋان اينالاسىندا كىرىس كىرگىزدى.
اۆتونوميالى رايون دارەجەلى تاريحي مادەنيەت كوشەسى اۋماعى _ التىشۋار كوشەسى وسى ايگىلى قالانىڭ وزەكتى وڭىرلەرىنىڭ ٴبىرى.
سوڭعى جىلدارى جەرگىلىكتى ورىن مادەنيەت پەن ساياحاتتى توعىستىرۋدى ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتىپ، ۇلت ەرەكشەلىگىنە يە جەرگىلىكتى تۇرعىندار تۇراعىن ىزدەپ تاۋىپ، ەرەكشە ۇيلەردى، اۋلالاردى ەكسكۋرسيالاۋ، ٴان ـ ٴبي، ويىن ـ ساۋىق، ۇلتتار شايىنان جانە بالكۇلشەلەرىنەن ٴدام تاتۋ سياقتى باستان كەشىرۋ قيمىلدارى ارقىلى ساياحاتشىلاردىڭ شينجياڭنىڭ سالت ـ سانا مادەنيەتىن تۇسىنۋىنە تەرەزە اشتى.
التىشۋار كوشەسىندە ٴار دارەجەلى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىن جالعاستىرۋشىلار ٴداستۇرلى ونەردى كورسەتەدى، كوڭىل اشۋ، تاماشالاۋ، باستان كەشىرۋ سياقتىلار ٴبىر تۇلعالاندىرىلعان ٴبىر توپ توعىسپالى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرا تيجارات ورنى بار. مۇنداي ساياحات پەن تۇرعىندار تۇراعىنان ورتاق يگىلىكتەنۋ ٴتاسىلى ساياحاتشىلارعا قالا كەلبەتى مەن تىرشىلىك تىنىسىن سەزىندىردى، سونداي ـ اق ٴار ۇلت تۇرعىندارىنىڭ ەسىك الدىندا شارۋاشىلىق قۇرىپ، كىرىسىن ارتتىرىپ، ساياحاتتىڭ پايداسىنان يگىلىكتەنۋىنە جەتەكشىلىك ەتتى.
4 ـ ايدىڭ باس شەنىندە التىشۋار كوشەسىندەگى شيڭجيە كوفە كىتاپ دۇكەنى 100دەن استام ادام قاتىناسقان مانەرلەپ ولەڭ وقۋدان بىرگە ٴلاززاتتانۋ جينالىسىن ۇيىمداستىردى، دۇكەن قوجايىنى شاپحات شوكىرات بەيجيڭنەن اۋىلىنا قايتىپ شارۋاشىلىق قۇرعان كاسىپتىك مۋزيكانت.
”مەنىڭشە، التىشۋار كوشەسىنىڭ جوباسى وتە كوركەم، ادام اعىنى وتە كوپ، ٴارى ٴداستۇرلى ەرەكشەلىككە يە، ٴارى جاڭا، ومىرشەڭدىك كۇشكە جانە رومانتيكاعا تولى“. بىلتىر 8 ـ ايدا اۋىلىنا قايتقاننان كەيىن شاپحات التىشۋار كوشەسىنەن دۇكەن اشىپ، كوفە مەن كىتاپتى دانەكەر ەتىپ، ادەبيەت ـ كوركەمونەر تۇرىندەگى قيمىلداردى ۇلاستىرىپ، كوپتەگەن ساياحاتشىنى باۋرادى.
دۇكەندە 20 مىڭنان استام كىتاپ بار، شاپحات دۇكەنىنەن ارناۋلى شينجياڭ ايىرىم ىشكابىن دايىنداپ، شينجياڭ تاريحى، گۋمانيتارلىق، ساياحات، جاعراپيا، كورىنىس سياقتى جاقتارعا قاتىستى 1000نان استام سۋرەتتى كىتاپ پەن جەرگىلىكتى مادەنيەت جاسامپازدىعى ونىمدەرىن قويدى. شاپحات ۇنەمى جەرگىلىكتى انشىلەردى، مۋزيكانتتاردى، حالىق ونەرپازدارىن ويىن قويۋعا ۇسىنىس ەتەدى، سونداي ـ اق كىتاپ وقۋ جينالىسىن، ولەڭدەردەن بىرگە ٴلاززات الۋ جينالىسىن ۇيىمداستىرادى، ”شيابۋ“ دەگەن اتپەن ينتەرنەت تۇعىرىندا مۋزيكا جانە التىشۋار كوشەسىندەگى ادەبيەت ـ كوركەمونەر ۇلگىسىنىڭ كۇندەلىكتى جاعدايىن جاريالايدى. ول ەندى اۋىلىنىڭ مۋزيكا ارناۋلى جيناعىن جاساماقشى، ”كوپشىلىككە ٴدامدى تاعام مەن كوركەم كورىنىستەن تىسقارى دۇنيەلەردى كورسەتسەم دەيمىن، مەنىڭشە، مادەنيەتتىڭ باۋراۋ قۋاتى ەڭ كۇشتى“.
التىشۋار كوشەسىندەگى ماروجني مۇراجايى اشەكەيلەنىپ جاتىر، گۇلاندام ىلە ٴۇي ماروجنين جاساۋشى ۋاڭ چىڭ بىلاي دەدى: ”ٴبىز قازىر اۆتونوميالى رايون دارەجەلى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارى نىسانىنا ٴوتىنىش بەرىپ جاتىرمىز، ساياحاتشىلاردىڭ وسى ارادا ٴدامدى ماروجنيدان ٴدام تاتۋىن، سونداي ـ اق بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرا ماروجنيدىڭ دامۋ تاريحى مەن جالعاسۋىن، جاڭالىق اشۋىن ٴتۇسىنۋىن ٴۇمىت ەتەمىز“.
قۇلجا قالاسىندا قازىر مەملەكەت دارەجەلى تاريحي مادەنيەت كوشەسى اۋماعى _ العا كوشەسى، اۆتونوميالى رايون دارەجەلى تاريحي مادەنيەت كوشەسى اۋماعى _ التىشۋار كوشەسى، ىلە كوشەسى، اي ٴدوڭ كوشەسى، ٴار دارەجەلى مادەني ەسكەرتكىش رەتىندە قورعالاتىن 23 ورىن، كوشىرۋگە بولمايتىن 27 مادەني ەسكەرتكىش، 73 بەيزاتتىق مادەنيەت مۇراسى بار. ”قۇلجا قالاسى تاريحي مادەنيەتتى اشۋ، قورعاۋ، جالعاستىرۋ جانە پايدالانۋ قىزمەتىنە ايرىقشا ٴمان بەرەدى، الداعى قىزمەت بارىسىندا مادەني ەسكەرتكىشتەر بايلىعىنىڭ تەرەڭ استارى ارقىلى مادەنيەت پەن ساياحاتتى توعىستىرۋعا ۇزدىكسىز دەم بەرىپ، جوعارى ساپالى دامۋدى جۇزەگە اسىرادى“، ـ دەدى قۇلجا قالالىق مادەني ەسكەرتكىش جانە مۇراجاي مەكەمەسىنىڭ باستىعى لي جينفىڭ.
وسى تاريحي مادەنيەت ايگىلى قالاسىنىڭ تارتىمدىلىعىن قايتكەندە اناعۇرلىم جوعارىلاتۋعا بولادى؟
4 ـ ايدىڭ 18 ـ كۇنى قۇلجا قالالىق تۇرعىن ٴۇي جانە قالا، اۋىل قۇرىلىسى مەكەمەسى «قۇلجا قالاسىنداعى ەرەكشە تۇرعىندار حالىقتىق تۇسەلحاناسى قۇرىلىسىنىڭ بەت ـ بەينەسى باعدارناماسىن» جاساپ، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى وزدەرى ٴۇي سالعان كەزدە جەرگىلىكتى ورىننىڭ قۇرىلىس بەت ـ بەينەسىن قالپىنا كەلتىرۋگە شابىتتاندىردى. سونىمەن بىرگە بۇل مەكەمە تاريحي مادەنيەت تۇرعىن ۇيلەرىن جالعاستىرۋ جارىسىن ۇزدىكسىز ورىستەتىپ، بۇكىل قالا تۇرعىندارىن تاريحي مادەنيەت ايگىلى قالالارىن قورعاۋ قىزمەتىنە ات سالىسۋعا جۇمىلدىرۋدى جوسپارلادى.
قۇلجا قالالىق تۇرعىن ٴۇي جانە قالا، اۋىل قۇرىلىسى مەكەمەسى تاريحي مادەنيەت ايگىلى قالا كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى لي بين بىلاي دەدى: ”ٴبىز مادەنيەتتىك قورعاۋ قۇنى بار ەرەكشە تۇرعىندار تۇراعىن اناعۇرلىم ىشكەرىلەي ىزدەپ تاۋىپ، بۇكىل قالانىڭ تاريحي مادەنيەت ايگىلى قالاسىن قورعاۋ قىزمەتىن ىلگەرىلەتىپ، قۇلجا قالاسىنىڭ باي تاريحي مادەنيەتى مەن ٴداستۇرلى قۇرىلىس ەرەكشەلىگىن ايگىلەيمىز“.
جەرگىلىكتى مادەنيەت جانە ساياحات تاراۋلارى تاريحي مادەنيەتتى اشۋدى، قورعاۋدى، جالعاستىرۋدى جانە پايدالانۋدى ۇزدىكسىز كۇشەيتىپ، تاريحي مادەنيەت كوشە اۋماعى، ايگىلى قىستاق سياقتىلاردىڭ دارەجەسىن جوعارىلاتۋ، جاڭالاۋ ارقىلى تاريحي مادەنيەت ايگىلى قالاسىنىڭ وزگەشە تارتىمدىلىعىن پارمەندى ايگىلەدى.
جوعارىدان تومەنگە دەيىنگى جوبا ـ جوسپاردان سىرت، تۇرعىنداردىڭ دا وزىندىك شاعىن نىساناسى بار. ٴاجيام ٴار جىلى ٴوز ٴۇيىنىڭ اۋەلگى بەت ـ بەينەسىن ساقتاۋدى نەگىز ەتە وتىرىپ، كونە ٴۇيىن جاڭالاپ وتىرادى: ”ونى جاقسى قورعاپ، ٴتىپتى دە كوپ ساياحاتشىنىڭ ٴبىزدىڭ تۇرعىن ٴۇيىمىزدى كەلىپ كورۋىنە مۇمكىندىك جاسايمىن“. شامسيا باۋىرىمەن، سىڭلىسىمەن بىرگە ۇيىندەگى كونە سۋرەتتەردى رەتتەپ، بەينەجازبا ٴتۇسىرىپ، ٴتىپتى دە كوپ ادامعا كونە ٴۇيدىڭ استارىنداعى اڭگىمەلەردى ۇعىندىرماقشى.
