سىرتقى ساۋدانىڭ جاقسى باستاماسى دامۋدىڭ التىن مەزگىلىن كورنەكتىلەندىردى
_ شينجياڭنىڭ ٴبىرىنشى ماۋسىمداعى سىرتقى ساۋداسىنىڭ ساندى مالىمەتىنە نازار
انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى چىن چياڭۋي
4 ـ ايدىڭ 18 ـ كۇنى ٴۇرىمجى كەدەنى اقپار جاريالاۋ ٴماجىلىسىن اشىپ، شينجياڭنىڭ ٴبىرىنشى ماۋسىمداعى سىرتقى ساۋداسىنىڭ يمپورت ـ ەكسپورتىنا قاتىستى ساندى مالىمەتتەردى جاريالادى. ٴبىرىنشى ماۋسىمدا شينجياڭنىڭ سىرتقى ساۋدا يمپورت ـ ەكسپورت جالپى قۇنى 93 ميلليارد 630 ميلليون يۋان بولىپ، سايكەس مەزگىلدەگىدەن %42.7 ارتىپ، بۇكىل ەلدىڭ ارتۋ قارقىنىنان 37.7 پايىز جوعارى بولىپ، ارتۋ قارقىنى بۇكىل ەل بويىنشا 2 ـ ورىندى يەلەگەن.
”ٴبىرىنشى ماۋسىمدا شينجياڭنىڭ سىرتقى ساۋداسىنىڭ باستاماسى جاقسى بولىپ، تۇتاس جىلداعى سىرتقى ساۋدانىڭ ساپاسى مەن ونىمدىلىگىنىڭ جوعارىلاۋىنا ٴساتتى باستاما اشتى“، ـ دەدى ٴۇرىمجى كەدەنى پارتكومىنىڭ مۇشەسى، ورىنباسار كەدەن باستىعى لي چيڭحۋا.
بيىل جىل باسىنان بەرى، شينجياڭنىڭ سىرتقا ەسىك اشۋ قادامى تەزدەپ، ورتا ازياداعى 5 ەلمەن اۋىس ـ كۇيىس، بارىس ـ كەلىس قيمىلدارى جيىلەپ، سىرتقى ساۋدانىڭ دامۋى التىن مەزگىلدى قارسى الدى، سىرتقى ساۋدانىڭ ساندى مالىمەتتەرى شينجياڭنىڭ شارۋاشىلىق قۇرىلىمىنىڭ رەتتەلۋىنىڭ جاقسى بەتالىسقا قاراي بەت العاندىعىن اڭعارتادى.
سىرتقى ساۋدانىڭ كولەمى ۇلعايا ٴتۇستى
”2022 ـ جىلدان باستاپ، شينجياڭنىڭ سىرتقى ساۋداسى تەز قارقىنمەن دامۋ كەزەڭىنە ٴوتىپ، كولەمى ۇزدىكسىز كەڭەيدى، ٴبىرىنشى ماۋسىمدا سىرتقى ساۋدا يمپورت ـ ەكسپورت جالپى قۇنى 90 ميلليارد يۋاننان اسىپ، سىرتقى ساۋدانىڭ ۇزدىكسىز جاقسارعان بەتالىسىن ونان ارى ايگىلەدى“، ـ دەدى شينجياڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى ەكونوميكا زەرتتەۋ ورنىنىڭ ورىنباسار باستىعى وسمان ٴومار.
سىرتقى ساۋدا كولەمىنىڭ ۇزدىكسىز ورنىقتى كەڭەيۋىنىڭ نەگىزى قايدان كەلگەن؟
ٴۇرىمجى كەدەنىنىڭ ساناعىنا قاراعاندا، ٴبىرىنشى ماۋسىمدا شينجياڭداعى 13 ايماق، وبلىس، قالانىڭ يمپورت ـ ەكسپورت قۇنى دەرلىك ارتقان. مۇنىڭ ىشىندە قاشقار ايماعىنىڭ، ٴۇرىمجى قالاسىنىڭ، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ يمپورت ـ ەكسپورت قۇنىنىڭ ارتۋى الدىڭعى 3 ورىندى يەلەپ، جەكە ـ جەكە بىلتىرعى سول تۇستاعى شينجياڭنىڭ سىرتقى ساۋدا جالپى قۇنىنىڭ %27ىن، %18.8ىن جانە %15.8ىن ۇستاعان. سولتۇستىك شينجياڭ مەن وڭتۇستىك شينجياڭنىڭ يمپورت ـ ەكسپورت ساۋدا سوماسىنىڭ سالىستىرماسى الدىنداعى جىلعى سول تۇستاعىنىڭ 2.4 ەسەسىنەن 1.7 ەسەسىنە ازايعان.
”وسى ساندى مالىمەتتەردەن شينجياڭداعى باسىم كوپ ايماق، وبلىس، قالالاردىڭ سىرتقى ساۋداسىنىڭ دەرلىكتەي ارتۋ جاعدايىن ساقتاعاندىعىن، ونىڭ ۇستىنە وڭتۇستىك شينجياڭ سىرتقى ساۋداسىنىڭ دامۋ تەبىنىنىڭ كۇشتى ەكەندىگىن بايقاۋعا بولادى“، ـ دەدى لي چيڭحۋا.
جەر ـ جەردىڭ سىرتقى ساۋداسىنىڭ ارشىندى قاداممەن دامۋى، ەڭ اۋەلى، شينجياڭنىڭ سىرتقى ساۋدانىڭ ورنىقتىلىعىن ساقتاۋ، ساپاسىن جوعارىلاتۋ جونىندەگى ساياساتتارىنىڭ تياناقتاندىرىلۋىنان كەلگەن. 2022 ـ جىلدان بەرى شينجياڭ سىرتقى ساۋدانىڭ ورنىقتىلىعىن ساقتاۋدى، ساپاسىن جوعارىلاتۋدى ىلگەرىلەتۋ، سىرتقى ساۋدانىڭ ورنىقتى دامۋىن قولداۋ، شەتەلدەگى قامبانىڭ جوعارى ساپالى دامۋىن ىلگەرىلەتۋ، سىرتقى ساۋدانىڭ ارتۋدى ورنىقتىرعان، قۇرىلىمدى ساپالىلاندىرعان جوعارى ساپالى دامۋىن ىلگەرىلەتۋ سياقتى 4 كەزەڭدىك ساياسات ـ شارانى ىركەس ـ تىركەس شىعارىپ، سىرتقى ساۋدانىڭ تەز قارقىنمەن ارتۋىنا پارمەندى ساياساتتىق تىرەك ازىرلەدى.
ساياساتتىڭ كۇش ۇستەۋىندە، جەر ـ جەردىڭ سىرتقى ساۋداسىنىڭ دامۋى ۇتىمدى ساتتەن پايدالانىپ جاندانا ٴتۇستى. بۇرىندارى ىشكى ساۋداعا عانا ٴمان بەرەتىن جەرلەر، كاسىپورىندار حالىقارالىق ساۋدا ـ ساتتىقتى بەلسەنە كەڭەيتۋگە كىرىستى.
2 ـ ايدا 50 مىڭ پار بايپاق، 800 كيىم ـ كەشەك جانە 600 ساندىق جاڭعاق اتۇش قالاسىنىڭ جوعارى اتۇش قالاشىعىنان جونەلتىلىپ، تورعات شەكارا وتكەلىنەن قىرعىزستاننىڭ وش وبلىسىنا ەكسپورت ەتىلدى. بۇل وسى قالاشىقتىڭ تۇڭعىش رەت ونىمدەرىن ورتا ازيا بازارىنا ساتۋى. مۇنىڭ ىشىندە جاڭعاقتى جوعارى اتۇش قالاشىعىنداعى جەرگىلىكتى شارۋالار ەككەن، بايپاق پەن كيىم ـ كەشەك توڭىرەكتەگى اۋدان ـ قالالاردان ساتىپ العان تاپسىرىستىق ونىمدەر.
وسى قالاشىقتىڭ جاڭا سىناعىنان شينجياڭنىڭ سىرتقى ساۋدانى ورنىقتىرعان ٴتۇرلى ساياساتتارىنىڭ ىركەس ـ تىركەس تياناقتانىپ، تۇتاس شينجياڭدا جوعارى ـ تومەننىڭ ٴبىر نيەتتە ٴوز باسىمدىقتارىنان تولىق پايدالانىپ، سىرتقى ساۋدا بازارىن ۇزدىكسىز كەڭەيتۋدە كورنەكتى تابىسقا قول جەتكىزگەندىگىن كورۋگە بولادى.
سىرتقى ساۋدانىڭ قۇرىلىمى ساپالىلاندى
ٴبىرىنشى ماۋسىمدا، شينجياڭنىڭ شەكارالىق شاعىن سومالى ساۋدا ـ ساتتىق ۇلگىسىندەگى يمپورت ـ ەكسپورت قۇنى سايكەس مەزگىلدەگىدەن %28 ارتىپ، سول تۇستاعى شينجياڭنىڭ يمپورت ـ ەكسپورت جالپى قۇنىنىڭ %53.4ىن يەلەپ، يەلەگەن سالىستىرماسى الدىڭعى جىلعى سايكەس مەزگىلدەگىدەن 6.2 پايىز ازايعان؛ ادەتتەگى ساۋدا ـ ساتتىق ۇلگىسىندەگى يمپورت ـ ەكسپورت قۇنى سايكەس مەزگىلدەگىدەن %96.9 ارتىپ، سول تۇستاعى شينجياڭنىڭ يمپورت ـ ەكسپورت جالپى قۇنىنىڭ %35ىن يەلەپ، يەلەگەن سالىستىرماسى الدىڭعى جىلعى سول تۇستاعىدان 9.6 پايىز جوعارىلاعان.
لي چيڭحۋا مىنالاردى ٴبىلدىردى: وسى 2 ٴتۇرلى ساۋدا ـ ساتتىق ۇلگىسىنىڭ ۇستاعان سالىستىرماسىنان كاسىپ سالاسى تىزبەگىنىڭ اناعۇرلىم ۇزارعاندىعىن، كاسىپورىننىڭ ٴوز كۇشىنە سۇيەنىپ دامۋ قابىلەتى مەن جاساۋ كاسىبى ورەسىنىڭ ادەتتەگى ساۋدا ـ ساتتىق يمپورت ـ ەكسپورت قۇنىنىڭ ارتۋ قارقىنىنىڭ ٴتىپتى دە تەزدەپ، ۇستاعان سالىستىرماسىنىڭ ۇزدىكسىز جوعارىلاعاندىعىن اناعۇرلىم بەينەلەگەندىگىن، شينجياڭنىڭ سىرتقى ساۋدا قۇرىلىمىنىڭ ونان ارى ساپالى بولعاندىعىن كورۋگە بولادى.
شينجياڭ جياڭلايمەي اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىم ـ تەحنيكا شەكتى سەرىكتەستىگى _ ازىق ـ تۇلىك وڭدەيتىن كاسىپورىن، 2021 ـ جىلى قاشقار كەشەندى قورعامالى باجى اۋماعىنا ىرگە تەپكەننەن بەرى ونىمدەرى نەگىزىنەن ەل ىشىندەگى وزگە ولكەلەرگە ساتىلدى.
4 ـ ايدىڭ 18 ـ كۇنى اتالعان سەرىكتەستىكتىڭ تۇڭعىش توپتا قىرعىزستاننان يمپورت ەتكەن 25 توننا ازىقتىق ٴبيداي ۇنى ەركەشتام شەكارا وتكەلىنەن قاشقار كەشەندى قورعامالى باجى اۋماعىنا كىردى.
”وسى رەتكى ٴبيداي ۇنى ٴسۇت نان، بولكا، لەبا سياقتى ونىمدەردى جاساۋعا پايدالانىلادى. سەرىكتەستىك بيىل قىرعىزستاننان 5000 توننا ٴبيداي ۇنىن يمپورت ەتۋدى جوسپارلاپ وتىر“، ـ دەدى شينجياڭ جياڭلايمەي اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىم ـ تەحنيكا شەكتى سەرىكتەستىگىنىڭ باس ديرەكتورى ۋاڭ جىلەي.
3 ـ ايدىڭ 17 ـ كۇنى شينجياڭ ييۋان اۆتوكولىك كاسىپ سالا باقشاسى نىسانىنىڭ ٴبىرىنشى مەرزىمدىك ينجەنەرياسى ياركەن اۋدانىنا رەسمي ىرگە تەپتى.
سوڭعى جىلدارى شينجياڭنىڭ اۆتوكولىك ەكسپورتى ۇزدىكسىز قىزا ٴتۇستى. ٴبىرىنشى ماۋسىمدا شينجياڭنىڭ ەكسپورت ەتكەن اۆتوكولىك بولشەكتەرى، اۆتوكولىك (كولىك وتىرعىسىن قامتيدى) جەكە ـ جەكە سايكەس مەزگىلدەگىدەن %18.5، %37.9 ارتتى. ەكسپورت ەتىلگەن ەلەكترلى اۆتوكولىك، ليتي باتەرياسى سياقتىلاردى قامتىعان ”جاڭا ٴۇش ٴتۇرلى ٴونىمنىڭ“ جيىنتىعى سايكەس مەزگىلدەگىدەن %151.9 ارتتى.
سىرتقى ساۋدانىڭ قىزۋ ورلەۋى كوپتەگەن كاسىپورىندى شينجياڭعا كەلىپ تەكسەرۋ جۇرگىزىپ زاۆود قۇرۋعا باۋرادى. شينجياڭ ييۋان اۆتوكولىك كاسىپ سالاسى باقشا نىسانى انە سولاردىڭ ٴبىرى، اتالعان نىسانعا جالپى 10 ميلليارد يۋاننان استام قارجى قوسىلىپ، شينجياڭدى وزەك ەتكەن، ورتا ازيانى، باتىس ازيانى شارپيتىن جاھاندانعان، زەردەلىلەنگەن اۆتوكولىك ٴوندىرۋ، ساتۋ ورتالىعىن تۇلعالايدى.
بۇگىندە شينجياڭ وڭدەۋ ساۋداسىن ساۋدا مەن ٴوندىرىستىڭ توعىسۋىن جەبەۋدىڭ ماڭىزدى تۇتقاسى ەتىپ، وڭدەۋ ساۋداسى سىندى سىرتقى ساۋدانىڭ وسى جاڭا ارتۋ ٴتۇيىنىن جەدەل جەتىلدىرۋ ۇستىندە. ەلەكتروندى ونىمدەردى زەردەلى جاساۋ، مەديتسينالىق ماتەريالدار، توقىماشىلىق، كيىم ـ كەشەك، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرى مەن اعاشتى جىنتىكەي وڭدەۋ، كەن بايلىعىن وڭدەۋ سياقتى ٴتۇيىندى كاسىپ سالالارىن تياناق ەتكەن شينجياڭ وڭدەۋ ساۋداسىن جاسايتىن كاسىپورىنداردى جانە ٴتۇيىندى قابىلدايتىن ورىنداردى بار كۇشپەن جەتىلدىرىپ، قابىلداۋ قۋاتىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتىپ، كاسىپ سالاسى تىزبەگىنىڭ سايكەستى دامۋىن جەبەۋدە.
”بۇل بازار مەن كاسىپ سالاسىنىڭ ٴبىرىن ـ ٴبىرى جەبەگەن دامۋ ەرەكشەلىگىن العاشقى ادىمدا ايگىلەدى“، ـ دەدى وسمان ٴومار.
سەلبەستىك ساپاسى جوعارىلادى
بيىلعى اقپاراتتىق حابارلاردان ورتا زايا ەلدەرىنەن ساپارلاي كەلۋشىلەردىڭ، سەلبەستىك جاساۋشىلاردىڭ بۇرىن بولماعان دارەجەدە كوبەيە تۇسكەندىگىن وڭاي كورە الامىز.
بىلتىردان بەرى شينجياڭ كوپ رەت ۋاكىلدەر ۇيىرمەسىن ۇيىمداستىرىپ، ورتا ازياداعى جانە ەۆروپاداعى ەلدەرگە، وڭىرلەرگە ساپارلاۋعا جىبەردى.
ورتا ازيا _ شينجياڭنىڭ ٴداستۇرلى ماڭىزدى ەكونوميكا ـ ساۋدا سەلبەستىك سەرىگى. جۇڭگونىڭ شينجياڭى مەن ورتا ازيانىڭ كاسىپ سالالارىنىڭ ٴوزارا تولىقتاۋ سيپاتى كۇشتى، ٴبىرىنشى ماۋسىمداعى شينجياڭنىڭ سىرتقى ساۋدا يمپورت ـ ەكسپورت جالپى قۇنىنىڭ %68.6ىنە ورتا ازياداعى 5 ەل ۇلەس قوسقان.
وسىمان ٴومار مىنالاردى ٴبىلدىردى: جۇڭگونىڭ شينجياڭى مەن ورتا ازياداعى 5 ەل اراسىنداعى سىرتقى ساۋدانىڭ سەرپىمدىلىگى السىرەگەن جوق، شينجياڭنىڭ كاسىپ سالاسىنىڭ دامۋىنا جانە ورتا ازيامەن سەلبەستىكتىڭ ۇزدىكسىز تەرەڭدەۋىنە بايلانىستى، شينجياڭنىڭ سىرتقى ساۋداسىنىڭ دامۋ ساپاسىن جوعارىلاتىپ، ونىمدىلىگىن ارتتىرۋدى قاجەت ەتەدى.
تاياۋ جىلداردان بەرى جۇڭگونىڭ شينجياڭى ورتا ازيا ەلدەرىمەن ٴار سالاداعى سەلبەستىككە باسا ٴمان بەرىپ، جۇڭگو _ ورتا ازيا باسشىلار كەڭەسىنىڭ، 3 ـ كەزەكتى ”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جول“ حالىقارالىق سەلبەستىك جوعارى دارەجەلىلەر تالقى مىنبەرىنىڭ ماڭىزدى جەتىستىك ورتاق تانىمىن بەلسەنە تياناقتاندىرىپ، جوعارى جىكتەگىلەردىڭ ٴوزارا ساپارلاۋىنان پايدالانىپ، ٴتۇرلى اۋىس ـ كۇيىس، سەلبەستىك تۇعىرىن ورناتىپ، ورتا ازيا ەلدەرىمەن جاساسقان سەلبەستىكتىڭ مول جەمىس بەرۋىن ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتتى.
3 ـ ايدا وتكىزىلگەن 2024 ـ جىلعى (13 ـ كەزەكتى) وزبەكستان _ جۇڭگو شينجياڭ تاۋار كورمەسىندە شينجياڭ سۋشين ەنەرگيا عىلىم ـ تەحنيكا شەكتى سەرىكتەستىگى وزبەكستاننىڭ سامارحان وبلىسىنىڭ سۋ يگىلىگى تاراۋلارىنىڭ قارسى الۋىنا يە بولىپ، 72 ميلليون يۋاندىق كۇن ەنەرگيالى سۋ تارتۋ جۇيەسىنىڭ نيەت توقتامىن جاساستى.
لي چيڭحۋا دا 3 ـ ايدا شينجياڭ ۇكىمەت ۋاكىلدەر ۇيىرمەسىنىڭ قۇرامىندا شەتەلدە ساپاردا بولدى. ”وسى رەتكى ساپاردان العان ەڭ ۇلكەن اسەرىم: ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ جۇڭگونى مويىنداۋ دەڭگەيىنىڭ بارعان سايىن جوعارىلاعاندىعىن، جۇڭگو تاجىريبەلەرىن ۇيرەنۋ تىلەگىنىڭ بارعان سايىن كۇشەيگەندىگىن، شينجياڭ ارقىلى جۇڭگومەن بايلانىستى نىعايتۋ ارمانىنىڭ بارعان سايىن كۇشەيگەندىگىن سەزىندىم“، ـ دەدى لي چيڭحۋا.
بيىل جىل باسىنان بەرى، جۇڭگونىڭ شينجياڭى مەن ورتا ازياداعى 5 ەلدىڭ جاڭا سەلبەستىك جەتىستىكتەرى ۇزدىكسىز جارىققا شىقتى: وزبەكستان نوقاتى جونىندە ەكى جاقتى كەلىسىم حاتىنا قول قويىستى، وزبەكستان توڭازىتىلعان قۇس ەتىنىڭ كىرۋ رۇقساتىن الۋىن ىلگەرىلەتتى، قىرعىزستان ىستىقتاي وڭدەلگەن سيىر ەتى جانە قوسىمشا ونىمدەرىنىڭ، سۋ ونىمدەرىن (كۋمجا بالىعى) ٴوسىرۋدىڭ شەكارا سىرتىنداعى ازىق ـ تۇلىك حاۋىپسىزدىگى جۇيەسى رۇقساتىن باعالاۋ قاتارلىلاردى ورىندادى.
لي چيڭحۋا مىنالاردى ٴبىلدىردى: كەيىن اۋىل شارۋاشىلىق، ازىق ـ تۇلىك ونىمدەرىن جۇڭگوعا ەنگىزۋ رۇقساتىن كەڭەيتۋ، شەكارا وتكەلى قاتىناسى يقۋاتىن جوعارىلاتۋ، شەكارا كەدەنى سەلبەستىگىن، اۋىس ـ كۇيىسىن تەرەڭدەتۋ سياقتى ىستەردى ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتىپ، ٴتۇر بويىنشا تياناقتاندىرۋدى جەبەيمىز.
اۆتونوميالى رايوندىق ساۋدا ىستەرى مەڭگەرمەسى جوعارى جىكتەگىلەر ساپارى سەلبەستىك جەتىستىكتەرىن ۇزدىكسىز تياناقتاندىرىپ، زات ساۋداسى قۇرىلىمىن ساپالىلاندىرۋعا، ساۋداعا قىزمەت وتەۋ سالىستىرماسىن زورايتۋعا، سيفرلى ساۋدا سەلبەستىگىن دامىتۋعا ٴتۇيىندى تۇردە كۇش سالىپ، ٴىس تىندىرۋدا. الداعى جەردە شينجياڭداعى نيەت ەتكەن، ناقتى قۋاتى بار كاسىپورىنداردى ورتا ازيا ەلدەرىنە بارىپ فوتوۆولت، جەل ەلەكتر، سۋ ەلەكتر، كۇن نۇرى ەنەرگياسى سياقتى تازا، قايتا تۋىندايتىن ەنەرگياعا قارجى قوسىپ، سەلبەستىك جاساسۋعا ۇزدىكسىز شابىتتاندىرادى، قولداۋ كورسەتەدى؛ سىرتقى ساۋداعا قارجى قوسۋعا قىزمەت وتەۋدى قامتاماسىز ەتۋ ماحانيزمىن اقاۋسىزداندىرىپ، ورتا ازيا ەلدەرىنەن شينجياڭعا كەلىپ قارجى قوسقان كاسىپورىنداردىڭ كاسىپ سالاسى جانە وڭىرلىك دامۋ ساياساتتارىنان يگىلىكتەنۋىن شىن مانىندە قامتاماسىز ەتەدى.
