ارىستان ٴبيـى مىڭ جىلدىڭ الدىندا باتىس وڭىردەن ورتا جازىققا تارالعان
شينجياڭ گازەتى انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى جاۋ مەي
ارىستان ٴبيى جۇڭگونىڭ تاڭداۋلى ٴداستۇرلى حالىقتىق ونەرى، مەرەكە ـ مەيرامداردا نەمەسە سالتاناتتى مەرەيتويلاردا جۇرت ارىستان ٴبيىنىڭ قىزىعىنا باتادى. ەلىمىزدە ارىستان جاساماعانىمەن، الايدا ول ەجەلدەن كيەلى اڭ ساناتىندا قارالىپ كەلگەن. ارىستان ٴبيى ۇزاق تاريحقا يە، ول ورتا جازىق پەن باتىس ٴوڭىردىڭ مادەنيەت اۋىس ـ كۇيىسىنىڭ تۋىندىسى. ەل ىشىندەگى ارحەولوگيالىق جانە جازبا ماتەريالداردا كورسەتىلۋىنشە، ارىستان ٴبيى مىڭ جىلدىڭ الدىندا ـ اق باتىس وڭىردەن ورتا جازىققا جەتكەن، سونداي ـ اق ورتا جازىقتىڭ وردا ـ سارايلارىندا كەڭىنەن تارالعان.
شينجياڭ مۇراجايىنا قويىلعان ارىستان ٴبيىنىڭ قۋىرشاق بالشىق ٴمۇسىن مادەني ەسكەرتكىشى ارىستان ٴبيىنىڭ دامۋىنداعى وسى ٴبىر تاريحتىڭ كۋاسى سانالادى. وسى ارىستان ٴبيىنىڭ قۋىرشاق بالشىق ٴمۇسىنى استانا ەجەلگى مولاسىنان قازىپ الىنعان، بيىكتىگى 13 سانتيمەتر، ۇزىندىعى 10 سانتيمەتر. قۋىرشاق بالشىق ٴمۇسىن ارىستان اۋزىن ۇلكەن اشىپ، باسىن كوتەرىڭكى ۇستاعان، ويىن كورسەتىپ جاتقان ىسپەتتى ارىستاننىڭ ۇستىنە جامىلعى جابىلىپ، ەكى ويىن كورسەتۋشىنى شىمقاپ بۇركەگەنىمەن، ولاردىڭ ٴبىر جۇپ اياعىن انىق كورۋگە بولادى.
شينجياڭ مۇراجايىنىڭ اعا مۇراشىسى ادىل ابلەز بىلاي دەپ تانىستىردى: زامانىمىزدىڭ 87 ـ جىلى انشي بەگى ەلشى جىبەرىپ، ارىستاندى سيعا ۇسىنعان. وڭتۇستىك، سولتۇستىك پاتشالىقتارى كەزىندە ارىستان ٴبيى كۇسان ارقىلى ورتا جازىققا تارالدى، «وردا اۋەندەرى ەستەلىگى. كۇسان بولىگىندەگى» ”ۋچاڭ (فاڭ) ارىستان ٴبيى كۇسان ارقىلى چاڭ ـ انعا تارالعان“ دەگەن جازبا وسى ايتىلىمدى دالەلدەدى.
تاڭ داۋىرىنە جەتكەندە ارىستان ٴبيى ورتا جازىقتا توتەنشە كەڭىنەن تارالدى. اسىرەسە، ”ۋفاڭ ارىستان ٴبيى“ چاڭ ـ اندى ٴتانتى ەتىپ، وردا ـ سارايلاردا كەڭىنەن تارالعان. پاتشا ۇنەمى سالتاناتتى ارىستان ٴبيى ساۋىعىن ۇيىمداستىراتىن ٴارى ٴوزى تىكەلەي باسقاراتىن، 10 ادام 5 ارىستاننىڭ رولىنا شىعاتىن، ارىستان ويناتاتىن ەكى ادامدى قوسقاندا جيىنى 12 ادامنان قۇرالاتىن، تاعى 140 ادامدىق مۋزيكانتتار شوعىرى كۇسان كۇيىن ورىنداپ، ارىستاندار ٴالسىن ـ ٴالى ويناقتاپ سەكىرىپ ويىن سالعان ارەكەتتەر شىعاراتىن، الاڭ ايبىندى، دۋماندى بەينەگە شوماتىن. استانا ەجەلگى مولاسىنداعى ارىستان ٴبيى قۋىرشاق بالشىق مۇسىنىندە بەينەلەنگەنى ”ۋفاڭ ارىستان ٴبيىنىڭ“ ٴبىر ٴتۇرى بولۋى مۇمكىن.
”شيلياڭ ٴبيى، شيلياڭ ٴبيى، بەت قالقالى حۋلار ول، ارىستان دا وتىرىك، اعاش باستى، ٴجىپ قۇيرىق، التىن كوزدى، كۇمىس ٴتىس، سىلكىلەپ شۇعا قۇلاعىن، كوشپەلى قۇمداي قۇيعيدى، كۇلگىن ساقال، شۇڭعىل كوز، ەكى حۋ سويلەپ جالپىلداپ، اسىر سالىپ ىرعيدى...“ بۇل تاڭ داۋىرىندەگى اقىن باي جۇييدىڭ سول كەزدەگى ارىستان ٴبيىنىڭ كورىنىسىن سۋرەتتەگەن ولەڭ جولدارى ەدى. مۇنان سول كەزدە ارىستان ٴبيى مەن ٴبىز بۇگىن كورىپ وتىرعان ارىستان ٴبيىنىڭ توتەنشە ۇقساپ كەتەتىندىگىن بىلۋگە بولادى.
سۇڭ داۋىرىنە كەلگەندە، ارىستان ٴبيى حالىق اراسىندا كەڭىنەن تارالا باستادى، ويىن كورسەتۋدى سايىسكەرلىك ارەكەتىمەن ۇشتاستىرۋعا باسا ٴمان بەرىلدى. سۇڭ داۋىرىندەگى «ۋ ليننىڭ كونە ىستەرىندە» جازىلۋىنشا، سول كەزدە سايىسكەرلىك ونەرىمەن ۇشتاسقان ”ارىستان مەن قابىلاننىڭ تاعىلىعى“ جارىققا شىققان. ميڭ داۋىرىندە ارىستان ٴبيى حالىق اراسىنا ىشكەرىلەي تارالىپ، مەرەكە ـ مەيرامدارداعى ويىن نومىرىنە اينالدى. تاياۋ زاماننان كەيىن، ارىستان ٴبيى بىرتىندەپ دۇنيەنىڭ جەر ـ جەرىنە تارالدى ٴارى ەڭ سوڭىندا سايىسكەرلىك ونەرى جانە كوركەمونەر سياقتىلاردى ٴبىر تۇلعالاندىرعان بۇقارالىق دەنە تاربيە قيمىلىنا اينالدى.
شينجياڭدا ارىستان ٴبيى چيڭ پاتشالىعى داۋىرىنە دەيىن كەڭ تارالعان، جي شياۋلاننىڭ «ٴۇرىمجى ارالاس ۇيقاستى ولەڭىندە» حالىق اراسىنداعى ارىستان ٴبيىنىڭ ايبىندى كورىنىسى ەستەلىككە الىنعان: ”گۋمۋدي قىستاعى مەن سانجى قىستاعى ارىستان ٴبيى جارىسىنا تۇسكەندە ٴبىر ـ بىرىنەن قالىسپايدى. سانجىلىقتار بۇرالا بيگە باسقان ساتتە، ’ەل امان، جۇرت تىنىش‘ دەگەن قىزىل ٴتۇستى 5تە 6 كەز كەلەتىن التىن ٴتۇستى جازۋ تۇسىرىلگەن تورعىندى اتىپ شىعارىپ، بۇل جەلمەن بىرگە جەلبىرەپ، كورەرمەندەر ٴماز ـ ٴمايرام بولىپ، شەبەرلىكپەن جەڭىسكە جەتتى“.
ۇعىسۋعا قاراعاندا، ارىستان ٴبيى باتىس وڭىردەن ورتا جازىققا تارالعاننان كەيىن، ۇزدىكسىز توعىسۋ جانە جاڭالىق اشۋ ارقىلى بىرتىندەپ دامىپ وڭتۇستىك، سولتۇستىك ەكى ۇلكەن اعىمعا اينالعان. قازىر ەل ىشىندەگى ماڭىزدى مەرەكەلەردەگى نەمەسە جينالىس، قۇتتىقتاۋ سالتتارىنداعى باستى ويىن نومىرىنە اينالدى.
قازىر شينجياڭنىڭ وڭتۇستىگىندە ادامدار ەرتەدەگى باتىس ٴوڭىر ادامدارىنىڭ ارىستانعا ەلىكتەپ جاساعان «ارسىتان ٴبيىن» ٴالى دە كورە الادى. بيدە ارىستاننىڭ ويناقتاپ اسىر سالعان ارەكەتى، ارىستاننىڭ ازىق اۋلاعان كەزدەگى قىراعىلىعى مەن باتىرلىعى، سونداي ـ اق ارىستان ۇيەزدەگەن كەزدەگى قاسىنعان ارەكەتى دە بار. ەڭ قۋانارلىعى، قازىر بۇكىل شينجياڭدا 40قا جۋىق جوعارى، ورتا، باستاۋىش مەكتەپ، سونداي ـ اق بالاباقشا ارىستان ٴبيى ەرەكشە ساباعىن اشتى. 2019 ـ جىلى قاشقار ايماعىنىڭ كونەشار اۋدانىنان كەلگەن ”ايبارلى ارىستان ورەندەرى“سوناۋ شالعايداعى گۋاڭدۇڭ ولكەسىنىڭ مەيجوۋ قالاسىنا بارىپ، مەملەكەتتىك ارىستان ٴبيى جارىسىنا قاتىناسىپ، جارىستاعى ەڭ ۇلكەن جارقىن تۇيىنگە اينالدى.
ادۋىن دا قىرپۋلى قيمىل ۇرپاقتار بويى جالعاستى، ايباتتى ارىستان ٴبيى مادەنيەتى تيانشان الابىندا تاعى دا جاندانا ٴتۇستى.
