− ايگىلى جازۋشى جوۋ تاۋدى ەسكە الۋ
□ انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى گاۋ فاڭ
11 - ايدىڭ 4 - كۇنى ساعات 13تەن 30 مينۋت وتكەندە، ايگىلى جازۋشى، تۇڭعىش كەزەكتى لۋشۇن ادەبيەت سيلىعىنىڭ يەگەرى جوۋ تاۋ تۇتقيىل جۇرەك بۇلشىق ەتىنىڭ ولەتتەنۋىمەن ۇرىمجىدە 77 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. حابار تارالىسىمەن قايعى مەن قاسىرەت كەرنەدى، ونىڭ قالامداس دوستارى، تۋىس - تۋعاندارى، دوس - جاراندارى جانە ونى جاقسى كورەتىن وقىرماندار ىركەس - تىركەس حات جازىپ ازا ءبىلدىردى، ءبىرتالاي ادام شينجياڭنىڭ سىرتىنان كەلىپ، شينجياڭنىڭ ادەبيەت ىستەرىنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسقان ادەبيەت ايدىنىنداعى وسى اعا بۋىنعا قۇرمەت ءبىلدىردى.
ءوزى دە اسكەري جازۋشى بولعان مويان مىرزا دا كونە دوسى تۋرالى قايعىلى حاباردى تىكسىنە ەستىگەننەن كەيىن، تەلەفوندا ەڭىرەپ جىلاپ، مىناداي ازالىق جازدى: تاۋ اعامىز دۇنيە سالدى، ادەبيەت ايدىنى ايرىلدى اقبوز اتىنان؛ ولەڭدەرى ماڭگى قالدى، وقىرماندارى وقىدى ولەڭدەرىن قايعىرعان.
”شينجياڭدى سۇيگەن، شينجياڭدى تۇسىنگەن، شينجياڭدى قورعاعان، شينجياڭدى جازعان، شينجياڭدى القاعان، بۇكىل سانالى عۇمىرىن وسىناۋ ىرىستى القاپقا ارناعان ءبىر ادەبيەت الىبى ارامىزدان كەتتى“. بۇل ءسوز وسىناۋ القاپتى مەكەندەگەن سانسىز جاننىڭ جۇرەگىندەگى مۇڭدى ءبىلدىردى.
تيانشان تاۋىنىڭ ەركەسى
1946 - جىلى 3 - ايدىڭ 15 - كۇنى جوۋ تاۋ سانشيدەگى لۋچىڭ اۋدانىنىڭ ماچاڭ قىستاعىندا، سول كەزدەگى 8 - ارميانىڭ باس شتابى تۇرعان جەردە دۇنيەگە كەلگەن. ول «مەن كەلدىم» دەگەن شىعارماسىندا: انامنىڭ تولعاعى اۋىر بولعاندىقتان، بىرەۋ سىرتتا مىلتىقتى تارس ەتكىزىپتى، سودان ”قورقىپ كەتىپ تۋىپپىن“، - دەپ جازادى. ول وسىنداي تىكسىندىرەرلىك تاسىلمەن دۇنيەگە كەلگەن ەكەن. 1950 - جىلى اتا - اناسى ارميامەن بىرگە بەيجيڭگە كەلدى ءارى كاسىپ اۋىستىرىپ قىزمەت ىستەدى. 1955 - جىلى 9 جاستاعى جوۋ تاۋ اتا - اناسىمەن بىرگە ۇرىمجىگە كەلىپ قونىستاندى، ول ءۇرىمجىنى وزىمەن بىرگە ەسەيىپ كەلە جاتقانداي سەزىنەدى، ونىڭ 200 − 300 مىڭ ادامدىق شاعىن شەكارالىق قالاشىقتان قازىرگى قانشا ەسە كەڭەيگەنى بەلگىسىز ميلليوندىق دەڭگەيدەگى حالىق سانى بار ءىرى قالاعا اينالعانىن كوردى.
جوۋ تاۋ بالا كەزىنەن زەيىندى دە زەرەك، قاعىلەز دە شيراقى ەدى، 14 جاسىندا اۆتونوميالى رايوندىق ۇستەل دوپ كاسىپتىك قۇراماسىنا تاڭدالىپ، جۇرتتىڭ ءبارى قىزىعا قارايتىن ورەن سپورتشىعا اينالدى. الايدا، ءبىر جىلدان كەيىن دوپ سوعۋ ءوزىنىڭ ومىرلىك نىساناسى بولا المايتىنىن اڭعارىپ، قۇرامادان شىعۋدى ىرىقتىلىقپەن تالاپ ەتىپ، ءۇرىمجى قالالىق 1 - ورتا مەكتەپكە وقۋعا قايتادى. ۇستەل دوپ ونىڭ اسقاق ارتىقشىلىعىنا اينالىپ، ونى 1963 - جىلى جانە 1965 - جىلى جەكە - جەكە ءۇرىمجى ورتا مەكتەپ وقۋشىلارى جانە شينجياڭ داشۋەسى ۇستەل دوپ ەرلەر جەكە سايىسىنىڭ اعا جۇلدەگەرى ەتەدى. قىسقا عانا سپورتشىلىق ءومىر ونىڭ جاي ادامداردان وزگەشە توزىمدىلىگى مەن قاجىرلىلىعىن جەتىلدىرەدى. ورتا مەكتەپتە ادەبيەتتى ۇناتىپ قالعاننان كەيىن، ول ءار كۇنى ەستەلىك جازىپ، 3 جىلدا 10 داپتەردى تولتىرادى. ول ءوزى كەيىن بىلاي دەيدى: ”ۇستەل دوپ ويناپ جۇرگەندە، ادام ەڭ جوعارى دەڭگەيگە جەتۋ ءۇشىن، ءسوز جوق، ءادىسىن تۇرلەندىرۋى كەرەكتىگىن اڭعاردىم. مەنىڭ ەرتە كەزدەگى ادەبيەت جاتتىعۋلارىمنىڭ ءبارى نەگىزگى شەبەرلىك جاتتىعۋلارى ەدى، نەگىزىنەن كەيىپكەرلەر تەز جازباسى، پىكىرتالاس، ليريكا سياقتىلار، بارلىعى شالقىما بولاتىن“. وسى ادەتىن ول جوعارى مەكتەپكە جانە قىزمەتكە شىققانعا دەيىن جالعاستىرىپتى.
الدىڭعى عاسىردىڭ 70 - جىلدارىنىڭ باسىندا جوۋ تاۋ ولەڭ جازا باستايدى. 1972 - جىلى «شينجياڭ گازەتىندە» تىرناق الدى تۋىندىسى «ورمان الاڭىنداعى جاڭا اسكەر» جاريالانادى. جوۋ تاۋدىڭ ادەبيەت ايدىنىنىڭ نازارىن اۋدارۋى 1978 - جىلى «شينجياڭ ادەبيەت - كوركەمونەرى» جانە «پوەزيا جۋرنالىندا» جاريالانعان «تيانشان الابىندا» اتتى داستانىنان باستالدى. ءدال سول كەزدە دراماتۋرگ ساۋ يۇي دە شينجياڭعا كەلە قالىپ، وسى داستاندى كورىپ، قاتتى سۇيىنەدى، ۇرىمجىدەگى ءبىر مىڭ ادامدىق باس قوسۋدا بىرنەشە شۋماعىن مانەرلەپ وقىپ، شينجياڭدا دارىندى بار ەكەنىن ايتادى. سول تۇستا، بۇكىل ەل سياقتى شينجياڭدا دا پوەزيالىق راي كۇشتى بولدى. ءتىپتى قاشقار ءجۇن توقىماشىلىق فابريكاسىنداعىلاردىڭ ءوزى «پوەزيا جۋرنالىنا» جازىلاتىن، ولەڭنىڭ اتىنىڭ ءوزى ايتىپ تۇرعانداي، لەزدە تيانشان الابىنا تارالادى.
1979 - جىلى 33 جاستاعى جوۋ تاۋ 8 جىل قىزمەت ىستەگەن قاشقاردان كەتىپ، تيانشاننىڭ وڭتۇستىگىنەن سولتۇستىگىنە ورالىپ، ءۇرىمجى اسكەري رايونى مادەنيەت ءبولىمى شىعارماشىلىق گرۋپپاسىندا كاسىپتىك جازۋشى بولدى. سول جىلى ونىڭ قۋانىشتى ىستەرى تولاستامادى: داڭقپەن پارتياعا مۇشە بولدى، كوكەيىنەن كەتپەي جۇرگەن اسكەر بولسام دەگەن ارمانى ورىندالدى، العاشقى ولەڭدەر جيناعى «تامىزداعى باۋ باقشا» باسپادان شىقتى.
وسىدان باستاپ جۇرت شينجياڭدا ولەڭ جازاتىن جوۋ تاۋ دەگەن اسكەر بار ەكەنىن بىلەدى.
ادەبيەت ايدىنىنداعى اقبوز ات
”جاپان تۇزدە قۇمدى بوران تىنىم تاپپاي ەسىرىپ، مويىنىن سوزىپ مۇڭايادى، ماڭگى جەتپەس كوكجيەككە تەسىلىپ... («كەرقۇلان ءۇيىرى»)“ «قاسيەتتى تاۋ» جانە «كەرقۇلان ءۇيىرى» اتتى ولەڭدەر جيناعىنىڭ ارقاسىندا جوۋ تاۋ ”جاڭا شەكارالىق بەكىنىس ولەڭدەرىنىڭ“ ۋاكىلدىك اقىنىنا اينالدى، سانسىز وقىرمان ونىڭ ولەڭدەرىنەن شينجياڭنىڭ كەڭ - بايتاق دالاسىن، قۇلازۋ مەن ەرشىمدىلىكتى تۇيسىنەدى. ونىڭ ولەڭدەرىنە ”اسقاق، كەرەمەت، قايسار، بايىپتى جانە سالتاناتتى سىندى كوركەمونەرلىك ستيل قازىرگى جۇڭگولىقتاردىڭ ەستەتيكالىق كەڭىستىگىن بايىتىپ، ءبىر ءداۋىردىڭ ولەڭ ستيلىن اشتى“ دەگەن جالپى جۇرت مويىنداعان باعا بەرىلدى. ونىڭ پويەزياداعى جەتىستىكتەرى وتكەن عاسىردىڭ 80 -، 90 - جىلدارىنداعى باتىس بولىكتەگى شينجياڭنىڭ بايتاق دالاسىندا ءبىر وشپەس تۋىندى سانالادى.
1987 - جىلى شينجياڭ اسكەري رايونى 1 - تامىز تەاترحاناسىندا ”جوۋ تاۋ ولەڭ - جىرلارىن مانەرلەپ وقۋ جينالىسىن“ وتكىزدى. ءدال داۋىرلەپ تۇرعان ساتىندە ول ولەڭگە قوش ايتىپ، ءوزىنىڭ بولاشاقتا شىعارماشىلىق تاسىلىندە شالقىما جازۋعا اۋىساتىندىعىن جاريالادى، ويتكەنى ونىڭ ويىنشا جۇڭگونىڭ رەاليستىك ادەبيەت ستيلىندە شالقىمانىڭ ىقپالى ەڭ كۇشتى ەدى. تۇڭعىش شالقىماسى «كۇنەس تۇلپارىنان» شالقىمالار جيناعى «دۇنيەدە سيرەك كەزدەسەتىن قۇسقا»، ودان «ۇلى قورعان بويىنداعى كوشپەندى مالشىلارعا» دەيىن، ”ولەڭىنىڭ يىعىندا تۇرعان، قانداستىعى وزگەرمەگەن“ وسى شالقىمالاردىڭ كوز اياسى كەڭ، ەركىن دە اشىق، تابيعات كورىنىستەرىن سۋرەتتەۋ بارىسىندا پاراساتتى تولعانىسپەن توعىسقان، ايبىندى تىرشىلىك بوياۋى بار، جۇڭگونىڭ قازىرگى زامان شالقىما شىعارماشىلىعىنداعى سالتاناتتى ءبىر كورىنىستى قالىپتاستىردى.
جاس كەزىندە 20 نەشە جىل ولەڭ جازىپ، 40 جاسىندا شالقىما جازۋعا اۋىسىپ تاعى 20 نەشە جىل جازۋشىلىقپەن اينالىستى، 72 جاسىندا تۇڭعىش رومانى «باتىس ساپارى ەستەلىگىن» جازدى، ءبىر سارىندىلىقتان اۋلاق بولۋ، ءوزىن قايتالاماۋ، ادەبيەتتىڭ اسقاق جانە كىرشىكسىز قاسيەتىن قورعاۋ جوۋ تاۋدىڭ ومىرلىك تالپىنىسى بولدى. ول كەزىندە مەديالارعا: ”ءبىر ادام ومىرىندە ءبىر عانا ءىستى ىستەي الادى، مەن ومىرىمدە تەك جازۋمەن عانا اينالىستىم“، - دەگەن ەدى.
سىنشى يىن شى بىلاي دەگەن ەدى: ”جوۋ تاۋدىڭ ’وزىندىك تانىمى‘ جۇڭگو جازۋشىلارى اراسىندا سيرەك كەزدەسەدى، سوندىقتان سوزدەرى توتەنشە تارتىمدى. ول ادامدى بىلىمىمەن نەمەسە ادەبي شەبەرلىگىمەن باۋرامايدى، ونىڭ بايقاتقان تارتىمدىلىعى بۇكىلدەي شىنشىل دا سۇيكىمدى دارالىعىندا“. كوپ ادامنىڭ نازارىندا، ول قازىرگى ادەبيەت ايدىنىنداعى دارالىق تارتىمدىلىعى مەن ادەبي قاسيەتى ەڭ كۇشتى جازۋشىلاردىڭ ءبىرى.
اقىن شىن ۋي بيىل جازدا ۇرىمجىگە قايتىپ جوۋ تاۋعا امانداسا بارعانىندا، جوۋ تاۋ وعان تەبىرەنە ءبىر جاڭا رومان جازباقشى ەكەندىگىن ايتادى. ”بۇل كەزدەسۋدىڭ ماڭگىلىك قوشتاسۋ بولارىن كىم ويلاعان، وعان ارناپ جازعان ولەڭىم دە ازا ولەڭى بولىپ قالدى. شينجياڭدا تۇرعان 30 جىلدا ول جاسى ۇلكەن اعا، قامقور ۇستاز، شاراپ دوس، ءازىلى جاراسقان دوس بولدى، جاس بۋىندى جەتەلەدى، شابىتتاندىردى. ءبىر ءداۋىر ادەبيەتىنىڭ ’سۇراپىل تولقىنى‘، 3000 حانزۋ ءارىبىنىڭ باتىرى. شىعارمالارى باردا، جوۋ تاۋ ماڭگى ولمەيدى“!
جازۋشى لۋ يپيڭنىڭ 1992 - جىلدىڭ قىسىندا تۇڭعىش رەت جوۋ تاۋدى كورگەن كەزى ءالى كۇنگە ەسىندە: الىستان ەڭگەزەردەي بيىك اسكەري ادامنىڭ تۇرعانىن كوردىم، كەلىسكەن، رەتتى ادام ەكەن. ”ونىڭ اقىندىق جىگەرى اق تەرەكتەي ەڭسەلى ەدى. مەن ءالى كۇنگە دەيىن قيالىمداعى جۇڭگونىڭ بايىرعى زامان اقىندارىنىڭ قاسيەتى ءبىر ءتۇرلى سىرلى تاسىلمەن وعان دارىعان دەپ ويلايمىن“.
جوۋ تاۋدىڭ جىلقىنى جاقسى كورەتىنى جۇرتقا ايگىلى، ولەڭدەرى مەن شالقىمالارىندا دا جىلقى تۋرالى كوپتەگەن ايگىلى شىعارمالار بار. جىلقىنىڭ ەركىن كوسىلە شابۋى، ارىندى دا اسىل قاسيەتى دە ەجەلدەن ونىڭ رۋحاني تالپىنىسى بولدى. اقىن بەي يە بىلاي دەپ ازالىق جازدى: ”ۇلى قورعان بويىندا جەل ازىناپ، كوزىنەن جاس تامدى باتىردىڭ، تيانشاندا شۋ اساۋداي قۇيعىعان، بوعداعا قايتتى رۋحى اسىلدىڭ“. ونىڭ ماڭگىلىك ساپارىندا تۇلپار سەرىك بولسىن دەپ تىلەيمىز.
شينجياڭنىڭ سىرالعى دوسى
جوۋ تاۋعا شينجياڭنان كەتۋگە تالاي رەت وراي كەلگەنىمەن، ول بارىنەن باس تارتتى. ءبىر جولى بەيجيڭ داشۋەسىنىڭ باتىس ءوڭىر مادەنيەت تاراتۋ، اۋىس - كۇيىس قوعامىنان كەلگەن 15 جوعارى مەكتەپ وقۋشىسى ونىمەن اڭگىمەلەسىپ، مۇنىڭ سەبەبىن سۇراعاندا، ول وزىنە شىعارماشىلىق شابىتى مەن قاينار بۇلاعىن سيلاعان شينجياڭداي مادەنيەت قۇنارلى توپىراعىنان كەتە المايتىندىعىن ايتادى. ”كەيدە ەگەر باسقا جەرگە بارسام، راديودان شينجياڭنىڭ حالىق ءانىن تىڭداپ، تەلەۆيزوردان شينجياڭنىڭ تاۋ - وزەندەرىن كورگەن سايىن ىشتەي قاتتى ازاپتانىپ، كوز جاسىمدى كولدەتەمىن عوي دەپ ويلايمىن“، - دەيدى ول.
جازۋشى فىڭ شوۋ بىلاي دەپ ەسكە الدى: ءومىرىمنىڭ ەڭ ءبىر قيىن جىلدارىندا جوۋ تاۋ مىرزا ماعان ەشتەڭە دە ورنىن باسا المايتىن ءومىر ۇستانىمىن بەردى. ول قىستىڭ ءبىر ايلى ءتۇنى بولاتىن، ول: ”ادەبيەت دەگەنىمىز ءبىر ءتۇرلى سەنىم، بەينە شينجياڭدىقتاردىڭ جۇرەگىندەگى تيانشان تاۋىنا ۇقسايدى“، - دەدى.
جوۋ تاۋ: ”تيانشاندى سومداعان 6 ۇزاق شىعارمام بار، ول شينجياڭ مەن مەنىڭ ادەبيەتىمدى تۇسىنۋدەگى كىندىك ءسوز“ دەگەن بولاتىن. «قاراشار جازبالارى»، «جەمسارى ەستەلىكتەرى»، «كۇزگى ىلە ەستەلىكتەرى»، «يرەلەڭدەگەن قىراتتار»، «بۇراتالا قىسىنان تىكسىنۋ»، «حوتان جىرلارى» سياقتى 20 مىڭ ءارىپ كولەمىندەگى 6 اسا كولەمدى شالقىمانى ول ىشتەي قاتتى ۇناتتى جانە قاستەرلەدى. ”ول وسى داۋىردە تۋلاپ جاتقان ءار ءتۇرلى كوركەمونەر اعىمىندا، مادەنيەت وزگەرىسىندە قايتەرىن بىلمەي اسىپ - ساسقان جوق، ول ءوزىنىڭ قوس جانارى ارقىلى تابان استىنداعى جەرگە ءۇڭىلۋدى ەشقاشان ۇمىتقان ەمەس“. كوپ جىلدان كەيىن ءازىلى جاراسقان دوسى يىن شىنىڭ جازعان وسى باعاسىن كورگەن جوۋ تاۋ ءوزىنىڭ جازعاندارىنىڭ تەككە كەتپەگەنىن ايتىپ قاتتى ءسۇيىندى.
جوۋ تاۋ ادامدار مەن ىستەرگە ءوزىنىڭ ەڭ شىنايى كوزقاراسىن جاسىرماي ايتىپ، كىنامشىل، قاتال بولعانىمەن، تەك شينجياڭعا كەلگەندە ىلعي دا جۇرەكتەن شىققان شىنايى سۇيىسپەنشىلىگىن بەينەلەيدى. «وڭتۇستىك تۇلعالار اپتالىق جۋرنالىنىڭ» تىلشىلىگىن قابىلداعاندا، ول بىلاي دەدى: ”مەن ءومىر بويى شينجياڭنان كەتپەيمىن، ولسەم دە وسىندا جاتام. ەگەر شينجياڭدى سۇيسەڭ، ونى باستان - اياق قىزۋ ءسۇيۋىڭ، ودان ايرىلماۋىڭ كەرەك. ەگەر ىستەگەن نەندەي ءبىر ماعىنالى ءىسىم بار بولسا، مەنىڭشە، ول وسىنداي ءبىر شەت - شالعاي جەردە جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ مادەنيەتىن بارىنشا تاراتقانىم بولار“.
شي - اندىق اقىن حا يانليڭ ءوزىن جوۋ تاۋدىڭ ”قاراپايىم جان كۇيەرى“ دەپ اتايدى، ول ازا ءبىلدىرۋ ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازادى: جوۋ تاۋ ۋاكىل بولعان ءبىر ءتۇرلى شينجياڭنىڭ دەگدارلىعى ەشكىمدە جوق. ويتكەنى شينجياڭدا ودان ارتىق ادال تۇرمىس كەشىرىپ جاتقان، شينجياڭدى سۇيەتىن، شينجياڭدى تۇسىنەتىن، شينجياڭدى جازاتىن ەشقانداي جازۋشى جوق...
68 جىلدىق ءتان مەن جان توعىسۋىندا، جوۋ تاۋ شينجياڭمەن باياعىدا - اق سىرالعى دوس بولىپ كەتكەن. ونىڭ ”ءبىر ادام جانە شينجياڭ“ دەگەن اۋىزشا ءومىر بايانىندا ايتقانىنداي: ”مەن 9 جاسىمدا شينجياڭعا كەلدىم، تيانشاندا قارتايىپ كوز جۇمۋ دەگەن نە ماعىنانى بىلدىرەدى؟ مەن ءومىر بويى بۇل جەرگە، جۇڭگو توپىراعىنىڭ التىدان ءبىرىن ۇستايتىن وسى جەرگە وپاسىزدىق جاسامادىم... بۇرىنعىلار: ارداگەرلەر قيماس دوسى ءۇشىن ولەدى دەيدى ەكەن، ال مەن ارداگەرلەر سىرالعى جەرى ءۇشىن ولەدى دەيمىن“.
