شينجياڭ مۇراجايى:
ۇلتتاردىڭ ارالاسۋ، ىشتەسۋ، توعىسۋ حيكايالارىن ويداعىداي باياندايمىز
انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى يىن لۋ
7 - ايدىڭ 8 - كۇنى تۇستەن بۇرىن ساعات 10 بولعان شاق، شينجياڭ مۇراجايىنىڭ ەسىك اشۋىنا جارتى ساعات قالعان ەدى، زەرتتەۋ - ۇيرەنۋ ۇيىرمەسىنىڭ جەتەكشىسى جاۋ شۋان اقسۋ ايماعىنان كەلگەن 18 وقۋشىنى ەرتىپ، كىرەر اۋىزدا جىم - جىرت كۇتىپ تۇرعان. 7 - جىلدىق وقۋشىسى ايشا قۇربان قولىنا ”بەس جۇلدىز شىعىستان كوتەرىلسە، جۇڭگوعا قۇت“ قامقا بىلەكقاپ سۋرەتى ەلەمەنتىنە ساي جوبالانعان ەستەلىك داپتەرىن ۇستاپ الىپتى. وسى رەت مۇراجايعا كەلگەندە، ونىڭ ەڭ كورگىسى كەلگەنى وسى مەملەكەتتىك 1 - دارەجەلى مادەني ەسكەرتكىش بولاتىن.
الدىڭعى چين داۋىرىندەگى تاس قۇرالدار، حان داۋىرىندەگى استىق مەكەمەسى ءمورى، نيا جۇرتىنان قازىپ الىنعان قامقا، قىزىل تاس ۇڭگىرىندەگى قابىرعا سۋرەت، «تاڭ پاتشالىعى زاڭدارىنىڭ جالپى بايانى · قىلمىستار جونىندەگى زاڭنىڭ» جۇرناعى، بيكەلەردىڭ شاحمات ويناعان رەڭدى سۋرەتى، يۋان داۋىرىندەگى قاراكوك فارفور شىنى، چيڭ داۋىرىندەگى ليڭچۋان قۇلپىتاسى... ءتۇسىندىرۋشى پەرىبەك جىلاننىڭ ەگجەي - تەگجەيلى ءتۇسىندىرۋى ەكسكۋرسيالاۋشىلاردى ابدەن ۇيىتىپ، كەنىشتى دە شۇرايلى جۇڭحۋا وركەنيەتىمەن تىلدەستىردى.
2022 - جىلى 7 - ايدىڭ 13 - كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ شينجياڭدى كوزدەن كەشىرگەندە شينجياڭ مۇراجايىنا كەلىپ، «شينجياڭ تاريحي مادەني ەسكەرتكىشتەرى كورمەسىن» ەكسكۋرسيالاعان بولاتىن. باس شۋجي بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: جۇڭحۋا وركەنيەتى كەنىشتى دە شۇرايلى وركەنيەت، ارىدان باستاۋ الىپ، ۇزىلمەي جالعاسقان، ءار ۇلتتىڭ تاڭداۋلى مادەنيەتىنىڭ الۋان بۇلاعىنىڭ جينالۋىنان قالىپتاسقان. ءبىز شينجياڭنىڭ تاريحىن جاقسى زەرتتەپ، شينجياڭ تاريحىنىڭ جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ارالاسۋى بارىسىندا قالىپتاسقان تاريح ەكەندىگىن شىنايى تانىپ، سول ارقىلى جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ كوپ نەگىزدى، ءبىر تۇلعالى ەكەندىگىن اناعۇرلىم پارمەندى دالەلدەۋىمىز كەرەك.
”ءبىز باس شۋجيدىڭ تاپسىرماسىن ەستە بەرىك ساقتاپ، مادەني ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەۋ جەتىستىكتەرىنەن تولىق پايدالانىپ، تاريحتاعى ورتالىق اكىمياتتىڭ شينجياڭ ءوڭىرىن باسقارۋ تاريحىن، ۇلتتاردىڭ ارالاسۋ، ىشتەسۋ، توعىسۋ تاريحىن، جىبەك جولى مادەنيەت اۋىس - كۇيىسى بارىسىنداعى وركەنيەتتەردىڭ ءوزارا ۇلگى الۋ تاريحىن ايگىلەپ، شينجياڭنان قازىپ الىنعان مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ نەگىزگى تاقىرىپتىق كورمەسىن بەلسەنە جوبالاۋمەن بىرگە، جۇڭگو مەملەكەتتىك مۇراجايىنىڭ جانە گۋگۇڭ مۇراجاي مەكەمەسىنىڭ مادەني ەسكەرتكىشتەر كورمەسىن ەنگىزدىك“، - دەدى شينجياڭ مۇراجايىنىڭ باستىعى يۇي جىيۇڭ.
نيا جۇرتىنان قازىپ الىنعان مادەني ەسكەرتكىشتەر كورمە سورەسىنىڭ الدىنا بارعان ايشا قۇربان ”بەس جۇلدىز شىعىستان كوتەرىلسە، جۇڭگوعا قۇت“ قامقا بىلەكقابىن اقىرى كوردى، ول وسى مەملەكەت اسىلى تۋراسىنداعى تانىستىرۋدى مۇقيات تىڭدادى ءارى ەستەلىك داپتەرىنە ”بۇل حان داۋىرىندەگى ورتالىق اكىمياتتىڭ جيڭجۋە بەكتىگىنىڭ بيلەۋشىسىنە بەرگەن تارتۋى بولۋعا ءتيىس، بۇل سول كەزدە باتىس ءوڭىردىڭ ورتالىقتىڭ قاراستىلىعىندا ەكەندىگىن تۇسىندىرەدى“ دەپ جازىپ قويدى.
حىبەيلىك ساياحاتشى لي رانران ورتا مەكتەپتىڭ تاريح مۇعالىمى، ول شينجياڭ مۇراجايىنىڭ كورمەنى ورنالاستىرۋ جوباسى جۇرتتىڭ جۇڭحۋا وركەنيەتى تاريحىن ىشكەرىلەي تۇسىنۋىنە وتە ءتيىمدى دەپ قاراپ، بىلاي دەدى: ”مىسالى، مىنا ءبىر چيانلۇڭ پاتشا ۇباشقا سيلاعان كۇمىستەن جاسالعان ءمانساپ ءمورى مەنىڭ ەسىمە تورعاۋىت تايپاسىنىڭ شىعىسقا قايتىپ وتانعا ورالۋىنداي جاپالى كەزەڭدەردەگى ەستەمەلەردى ءتۇسىردى، وسى مادەني ەسكەرتكىشتەر ءبىز جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ تاريحتان بەرى تامىرلاس ەكەندىگىن، ءبىر - بىرىنە قارايلاسىپ كەلگەندىگىن ەڭ تولىق تۇسىندىرەدى“.
مۇراجايدىڭ سيفرلى بەرىلە سەزىنۋ جانە ىقپالداستىق ويىن قۇرىلعىلارى ەكسكۋرسيالاۋشىلار مەن مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ اراسىن بارىنشا جاقىنداتتى. «شينجياڭ تاريحي مادەني ەسكەرتكىشتەرى كورمەسى» زالىندا ەكسكۋرسيالاۋعا كەلگەن ءبىرتالاي جاستار مەن ورەندەر مادەني ەسكەرتكىشتەردى سايكەستى قۇراستىرۋ ويىنى، توقىما قولونەرى قالىبىنىڭ الدىندا ”ويىن قىزىعىنا باتتى“، ىقپالداستىق ويىن بارىسىندا مادەني ەسكەرتكىشتەر جونىندەگى تۇسىنىگى ارتىپ قانا قويماي، تاريحي مادەنيەتتىڭ كەرەمەتىن اناعۇرلىم ناقتى سەزىندى.
”كورەرمەندەردىڭ مۇراجايدا مادەني ەسكەرتكىشتەردى بەتپە - بەت سەزىنۋىنە، ولارمەن ارالاسۋىنا، اسەرىن بولىسۋىنە، ءوزارا ىقپالداسۋىنا مۇمكىندىك جاساپ، رەال تۇرمىسپەن شىنايى بىرلەستىرۋ ءبىزدىڭ وسى ’ۇلكەن مەكتەپتى‘ ويداعىداي باسقارۋداعى مىندەتتەرىمىزدىڭ ءبىرى“، - دەدى يۇي جىيۇڭ.
بيىل 6 - ايدىڭ 2 - كۇنى شينجياڭ مۇراجايىنىڭ ”مەملەكەتتىك مۇراجاي زالى“ سىرتقا اشىلىپ، جۇڭگو مەملەكەتتىك مۇراجايىنىڭ قولداۋىندا العاشقى كورمە رەتىندە، ”قولا بۇيىمدارمەن سومدالعان تاريح − قولا بۇيىمدارىنداعى بايىرعى جۇڭگونى“ كورمەلەپ، شينجياڭ مۇراجايىنىڭ قولا بۇيىمداردى كورسەتۋ جاعىنداعى مازمۇنىن بايىتتى.
”مەملەكەتتىك مۇراجاي زالىنان“ كەيىن شينجياڭ مۇراجايى تاعى گۋگۇڭ مۇراجاي مەكەمەسىمەن سەلبەسىپ، ”گۋگۇڭ زالىن“ سومداپ، 7 - ايدا سىرتقا اشپاقشى. العاشقى كورمە ”گۇلدەنگەن داۋىردەگى اسىلدار: گۋگۇڭ مۇراجاي مەكەمەسىندەگى چيڭ داۋىرىندە وردادا ساقتالعان قاسى تاسى بۇيىمدارى كورمەسى“ كادەلىك اسپاپتار، جيھازدار، اسەمدىك بۇيىمدار، ىدىس - اياق قاتارلىلاردى قامتىپ، قاس تاسى بۇيىمدارىنىڭ جۇڭگونىڭ ەجەلگى زامانىندا تۇرمىستاعى كوپ ءتۇرلى قولدانىلىمىن جان - جاقتى ايگىلەيدى.
شينجياڭ جۇڭگونىڭ ەجەلگى زامانىنداعى ەڭ ماڭىزدى قاس تاسىن وندىرەتىن ورىندارىنىڭ ءبىرى، شينجياڭنىڭ كوك قاس تاسىن، اق قاس تاسىن، كوك جاقۇتىن چيڭ داۋىرىندەگى وردانىڭ قاسى تاسى بۇيىمدارىن جاساۋ قۇرىلىمدارى قاتتى ۇناتقان، شينجياڭنان ورتا جازىققا دەيىنگى ”قاس تاسىن ءوندىرۋ، قاس تاسىن تاسىمالداۋ، قاس تاسى بۇيىمدارىن جاساۋ“ جولىنىڭ ىركىلىسسىز بولۋى دا چيڭ ءداۋىرى ورتالىق اكىمياتىنىڭ شينجياڭدى ءونىمدى باسقارۋىنا العاندىعىن دالەلدەيدى.
وتكەن 100 جىلدا شينجياڭنىڭ تۇرپان قالاسى، اقسۋ ايماعى، حوتان ايماعى، قاشقار ايماعى سياقتى ورىندارىنان قىرۋار بامبۋك تاياقشالار، حات - قاعازدار، تورعىن كىتاپ كوشىرمەلەرى، سونداي - اق ەسكەرتكىش ويماسى قۇلپىتاستارى سياقتى حۇجات ماتەريالدار قازىپ الىندى، 7 - ايدا بۇلار شينجياڭ مۇراجايى جوبالاعان ”جۇڭحۋا تاريح كىتابى − شينجياڭنان قازىپ الىنعان حۇجاتتار كورمەسىنەن“ بوي كورسەتەدى. ”وسى كورمەدەگى حۇجاتتار حان داۋىرىنەن چيڭ داۋىرىنە دەيىنگى ساياسي، اسكەري، ەكونوميكا، مادەنيەت سياقتى كوپتەگەن سالالارعا سايادى، تۇرلىشە تاريحي مەزگىلدەگى كوپ ءتۇرلى جازۋمەن جازىلعان، جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ ۇلاسپالىلىعىنىڭ، جاسامپازدىعىنىڭ، بىرلىگىنىڭ، سيىسىمدىلىعىنىڭ، بەيبىتشىلىگىنىڭ پارمەندى دالەلى“، - دەدى يۇي جىيۇڭ.
بيىل جىل باسىنان بەرى شينجياڭ مۇراجايى 500 نەشە مىڭ (رەت) ساياحاتشى قابىلدادى، 5 - اي كىرگەننەن باستاپ، ءبىر كۇندە الاڭ، سارايلاردى ەكسكۋرسيالاۋشىلاردىڭ سانى، ەڭ كوپ بولعاندا، 13 مىڭ ادامعا (رەت) جەتتى. مادەني ەسكەرتكىشتەردى كورمەلەۋ، زەرتتەۋ - ۇيرەنۋ ساباقحاناسى، مادەنيەت جاسامپازدىعى بازارى، ساحنالىق ويىن قويۋ... شينجياڭ مۇراجايىنىڭ الەۋمەتتىك مادەنيەتكە قىزمەت وتەۋ فۋنكتسياسىنىڭ كوپ نەگىزدەنۋىنە وراي، بۇل ارا ادامداردىڭ شينجياڭدى ارالاۋداعى ات بايلار جەرىنە اينالدى، ”مۇراجايعا كىرۋ“ وسى زامانعى قوعامدىق تۇرمىستىڭ قاجەتىنە اينالدى.
بيىل 4 - ايدا شينجياڭ مۇراجايىنىڭ شىت جاڭا مادەني ەسكەرتكىشتەردى عىلىم - تەحنيكالىق قورعاۋ ورتالىعى جۇرتقا اشىق ۇستالىپ، مەرزىمدى وتكىزىلەتىن اشىق ۇستاۋ كۇنى قيمىلىن جۇرت اسىعا كۇتتى. شينجياڭ مۇراجايى پارتكومىنىڭ شۋجيى حى جيانىڭ قاراۋىنشا، بۇل ارانىڭ ارقالاعانى مادەني مۇرالاردى قالپىنا كەلتىرۋ جانە قورعاۋ مىندەتى عانا ەمەس، عىلىم جالپىلاستىرۋ ماڭىزدى فۋنكتسياسىن دا ساۋلەلەندىرىپ، جۇرتتى مادەني ەسكەرتكىشتەردى قالپىنا كەلتىرۋ بارىسىن باسىنان وتكەرۋ بارىسىندا، مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋدىڭ جۇڭحۋا وركەنيەتىن جالعاستىرۋداعى رەال قۇنىن تانىپ جەتۋىنە جەتەكشىلىك ەتۋ ەكەن.
