− استىق ۇنەمدەۋ ارەكەتى جونىندەگى جەلىلەس حابار(1)
انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ تىلشىلەرى گى يوۋجۇن، جاڭ جىلي
كوز ۇشىنا كوسىلىپ جاتقان جاپ - جاسىل ءبيداي اتىزىندا قاۋلاي كوكتەگەن ءبيداي مايسالارىنا قاراساڭىز، اتىزعا بەينە ءبىر قابات قالىڭ، جاسىل كىلەم توسەپ تاستاعانداي كورىنەدى. 11 - ايدىڭ 1 - كۇنى شونجى اۋدانى داچۋان تاتار ۇلتتىق اۋىلى داچۋانحۋ قىستاعىنداعى استىق ەگەتىن ءىرى وتباسى ميان شياڭفىن ءوزى كوتەرمەگە العان ءبيداي اتىزىنا كۇزگى سۋ بەرگەلى كەلگەندە، كوز الدىنداعى كورىنىستى كورىپ كوڭىلى ەرەكشە ورنىعىپ قالدى.
شونجى اۋدانىنىڭ بيىل 750 مىڭ مۋ جەرگە ەككەن دۇمبە ءبيدايىنىڭ كوكتەۋى وتە جاقسى بولدى. ميان شياڭفىننىڭ ءبيداي ەگۋمەن اينالىسقانىنا تالاي جىل بولدى، ونىڭ قاراۋىنشا، ءبيداي وندىرىسىندە تۇقىم ءسىڭىرۋ مەن جيىن - تەرىن سىندى وسى ەكى ماڭىزدى بۋىندى ەرەكشە مىقتى يگەرۋ كەرەك. ال تۇقىم ءسىڭىرۋ باسقىشىندا تۇقىمدى ۇنەمدەۋ، جيىن - تەرىن باسقىشىندا شىعىندى ازايتۋ توتەنشە ماڭىزدى.
سوڭعى جىلدارى رايونىمىز استىق ءوندىرىسى بارىسىندا ۇنەمشىلدىك ىستەپ، شىعىندى ازايتۋعا باسا ءمان بەرىپ ءارى ونى بەلسەنە مىقتى يگەرىپ، استىق حاۋىپسىزدىگى نەگىزىن بەكەمدەۋگە كۇشتى تىرەك ازىرلەدى.
تۇقىمدى ۇنەمدەپ، ”سەۋىپ ەگۋدى“ ”قۇنتتاپ ەگۋگە“ وزگەرتتى
”ءبيداي مايساسى توتەنشە بىركەلكى شىعىپتى! قازىر تۇقىم سىڭىرۋگە تۇقىمدىق ءبيداي بۇرىنعىدان از جۇمسالعانىمەن، ءتۇسىمى مولاياتىندىعىن ويلاپ تا كورمەگەن ەكەنمىن“، - دەدى 11 - ايدىڭ 2 - كۇنى اقسۋ ايماعى شايار اۋدانى قايلور قالاشىعى قاشباق قىستاعىنداعى ءبىر ءبيداي اتىزىندا كەڭ كوسىلىپ جاتقان جاپ - جاسىل ءبيداي اتىزىنا قاراپ تۇرعان وسى قىستاقتاعى ءبيداي ەگەتىن ەگىنشىلەر كاسىپتىك سەلبەستىك كووپەراتيۆىنىڭ مۇشەسى احىمەت توحتى.
بىلتىر كۇزدە سەلبەستىك كووپەراتيۆىندە ىستەيتىن احىمەت دالدەپ تۇقىم ءسىڭىرۋ ماشيناسىنا ىلەسىپ وتىرىپ تۇقىم ءسىڭىرۋ جاعدايىن باقىلاعاندا، ءار مۋ جەرگە جۇمسالاتىن تۇقىمدىق ءبيدايدىڭ 20 كيلوگرامعا دا جەتپەيتىندىگىن بايقايدى. ال بيىل جازدا سەلبەستىك كووپەراتيۆىندەگى ءبيدايدىڭ ورتاشا مۋ باسىندىق ءونىمى 500 كيلوگرامنان استى. ول تەبىرەنە بىلاي دەدى: ”بۇرىن ءبىر مۋ جەرگە 30 − 40 كيلوگرام تۇقىم سىڭىرگەندە، ءتۇسىمى ارەڭ 300 كيلوگرام اينالاسىندا بولۋشى ەدى، ءبىردى جوعارىلاتىپ، ءبىردى ازايتقان سوڭ، ونىمدىلىك اناعۇرلىم جوعارىلادى“.
اقسۋ ايماعى رايونىمىزدىڭ ساپالى تاۋارلىق استىق وندىرەتىن بازاسى، بيىلعا دەيىن جازدىق استىقتان ”14 رەت ءۇرتىس ارتۋدى“ جۇزەگە اسىردى. 2021 - جىلى بۇكىل رايوندا استىق ەگىلگەن جەر اۋدانى 4 ميلليون 300 مىڭ مۋ بولىپ، مۇنىڭ ىشىندە، ءبيدايدىڭ ەگىلگەن جەر اۋدانى 2 ميلليون 760 مىڭ 700 مۋعا جەتىپ، استىق ەگىلگەن جەر اۋدانىنىڭ ％60تەن استامىن يەلەدى.
استىق تۇقىمىن ءسىڭىرۋ باسقىشىندا، ۇنەمشىلدىك ىستەپ، شىعىندى ازايتۋدى قايتكەندە ويداعىداي ىستەۋگە بولادى؟ اقسۋ ايماقتىق پارتكوم اۋىل شارۋاشىلىعى كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ايماقتىق اۋىل شارۋاشىلىعى، اۋىل - قىستاق مەكەمەسى پارتيا باسشىلىق گرۋپپاسىنىڭ شۋجيى ليۋ جيان بىلاي دەپ تانىستىردى: ەڭ اۋەلى، دالدەپ تۇقىم سىڭىرۋدەن باستاۋ، تۇقىمدى ءسىڭىرۋ مولشەرىن ازايتىپ، تۇقىم ىسىراپشىلدىعىن ازايتۋ كەرەك. بۇل ءۇشىن، اقسۋ ايماعى تۋ باستان تۇقىمنان باستاپ مەڭگەرىپ، ءبيداي سورتتى تۇقىم جەتىلدىرۋ بازاسى قۇرىلىسىن جەدەلدەتىپ، تۇقىم ساپاسىن باقىلاپ - باسقارۋدى جانە تۇقىمدى ساپالىلاندىرۋدى مىقتى يگەرىپ، ءبيدايدىڭ سورتتى تۇقىمىمەن قامتۋ مولشەرىن جوعارىلاتىپ، ءبيداي تۇقىمىنىڭ كوكتەۋ مولشەرىن ％100كە جەتكىزۋگە شىنايى كەپىلدىك ەتتى.
ميان شياڭفىن تۇرعان شونجى اۋدانى مەملەكەتتىك ساپالى ءبيداي ءوندىرۋ بازاسى اۋدانى، سوڭعى جىلدارى ءبيداي ەگىلگەن جەر اۋدانى تۇگەلدەي ءبىر ميلليون مۋدان جوعارى بولىپ كەلەدى. شونجى اۋداندىق اۋىل شارۋاشىلىق ماشينالارى تەحنيكاسىن جالپىلاستىرۋ، قىزمەت وتەۋ پۋنكتىنىڭ باستىعى يىن گاڭ تانىستىرىپ بىلاي دەدى: 2017 - جىلدان باستاپ بۇكىل اۋداندا ءبيداي تۇقىمىن سىڭىرۋدە جاساندى سەرىكپەن باعدار كورسەتۋ، دالدەپ تۇقىم ءسىڭىرۋ جانە تۇقىم مەن تىڭايتقىشتى ءبولىپ شاشۋ تەحنيكاسىن كەڭىنەن جالپىلاستىرىپ، ءبيدايدىڭ مۋ باسىندىق ورتاشا تۇقىم ءسىڭىرۋ مولشەرى زور مولشەردە ازايدى.
”بۇرىن بۇكىل اۋداندا ءبيدايدىڭ مۋ باسىندىق ورتاشا تۇقىم ءسىڭىرۋ مولشەرى 30 كيلوگرامنان جوعارى بولاتىن، قازىر مۋ باسىنا ورتا ەسەپپەن 18 كيلوگرام جۇمسالادى، تەك وسى ءبىر ءتۇردىڭ وزىنەن، بۇكىل اۋدان جىلىنا 12 ميلليون كيلوگرامنان استام ءبيداي تۇقىمىن ۇنەمدەپ قالادى، ۇنەمدەلگەن تۇقىم قاراجاتى مولشەرمەن 40 ميلليون يۋان“، - دەدى يىن گاڭ.
استىقتى ۇنەمدەپ، شىعىندى ازايتۋ ءبىر ءتۇرلى جۇيە ينجەنەرياسى. سوڭعى جىلدارى رايونىمىز استىقتىڭ تۇتاس كاسىپ تىزبەگىندە استىقتى ۇنەمدەپ، شىعىندى ازايتۋدى زور كۇشپەن ىلگەرىلەتۋ بارىسىندا، تۇقىمنان پايدالانۋدا ۇنەمشىلدىك ىستەۋدى كۇشەيتىپ، نەگىزگى استىق داقىلدارى سورتىن تەكسەرىپ بەكىتۋ ولشەمىن كەمەلدەندىرىپ، مول ءتۇسىمدى، مول ونىمدىلىكتى، كوپ ءتۇرلى جاعدايعا قارسىلىق قۋاتى جوعارى، ۇيلەسىمدىلىگى كەڭ، شىعىنى تومەن، مول ءونىم بەرەتىن سورت ەرەكشەلىگىن كورنەكتىلەندىرىپ، ۇنەمدەپ ەگۋ ماشيناسىنا ۇيلەسەتىن تۇقىم سورتىن تاڭداپ جەتىلدىرىپ، وزىق، پايدالانۋعا ۇيلەسىمدى، دالدەپ ەگۋ ماشيناسىن پايدالانۋدى جالپىلاستىرىپ، ءبيدايدى دالدەپ، جارتىلاي دالدەپ تۇقىم ءسىڭىرۋ، جۇگەرى تۇقىمىن ءبىر تالدان ەگۋ سياقتى شەشۋشى تەحنيكالاردى شوعىرلى جالپىلاستىرىپ، كورنەكتى ونىمدىلىككە قول جەتكىزدى.
جيىن - تەرىندى قۇنتتاپ ىستەپ، شىعىندى ازايتۋدىڭ ءوزى ءونىمدى ارتتىرۋ
”تۇقىمدى ويداعىداي ءسىڭىرۋ عانا ەمەس، جيىن - تەرىندى ويداعىداي جۇرگىزۋ دە توتەنشە ماڭىزدى“. بۇل شونجى اۋدانى شيبەي - ۋان قالاشىعى ليۋشۋحىزى قىستاعىنداعى استىق ەگەتىن ءىرى وتباسى فىڭ رۋگاڭنىڭ اۋزىنان تاستامايتىن ماتەلى. استىق وندىرىسىندە كۇندەلىكتى باسقارۋدى ويداعىداي ىستەۋدەن سىرت، وتە ماڭىزدى ءبىر ءتۇيىن جيىن - تەرىندى قۇنتتاپ ىستەۋ دەيدى ول.
فىڭ رۋگاڭ بيىل 50 جاسقا كەلدى، ول 20 جاسقا تولماي جاتىپ ءبيداي ەگە باستاعان ەكەن. بيىل جازدا ول 2600 مۋ جەردەگى دۇمبە ءبيدايدىڭ مۋ باسىنان 608 كيلوگرام ءونىم الۋداي تاماشا ونىمدىلىككە قول جەتكىزىپ، بىلتىرعىمەن سالىستىرعاندا مۋ باسىندىق ارتقان ءونىم 50 كيلوگرام بولدى. ول وسى ارتقان ءونىمنىڭ ءبىر بولەگى جيىن - تەرىندى قۇنتتاپ ىستەۋدەن كەلگەندىگىن ايتتى.
”بۇرىن ءداستۇرلى كومباينمەن ءبيداي ورعاندا، ارا - اراسىندا ورىلماي قالىپ قوياتىن، ءدان ءتۇسىپ قالاتىن جايت ۇنەمى كەزدەسەتىن. قازىر بەيدۋ جاساندى سەرىك باعدار كورسەتەتىن جاڭا تيپتەگى زەردەلى كومبايننان پايدالانىپ، دالمە - ءدال ورۋدى جۇزەگە اسىرىپ، ءداستۇرلى كومباينمەن وراتىن كەزدەگى شىعىندى مۋ باسىنان 20 كيلوگرام ازايتتىق“، - دەدى شونجى اۋدانىنداعى اۋىل شارۋاشىلىق ماشينا شەبەرى پان باۋجيە.
شىعىندى ازايتۋ دەگەنىمىز ءونىمدى ارتتىرۋ. تاياۋ جىلداردان بەرى رايونىمىز جيىن - تەرىندى قۇنتتاپ ىستەۋدى كۇش سالا ىلگەرىلەتىپ، اۋىل شارۋاشىلىق ماشينالارىن، ەگىنشىلىك تەحنولوگياسىن، سورتتاردى شوعىرلى سايكەستىرۋدى كۇشەيتىپ، شەشۋشى تەحنيكانىڭ تياناقتاندىرىلۋى مەن قامتىمىن جوعارىلاتىپ، استىق داقىلدارىن ماشينامەن جيىپ - تەرگەندە شىعىندى ازايتۋ تەحنيكاسىنا جەتەكشىلىك ەتۋ جۇيەسىن بەلگىلەپ، شارۋا وتباسىلارىنىڭ دەر كەزىندە ماشينا تاڭداپ ءونىم الۋىنا جەتەكشىلىك ەتىپ، زەردەلى، جاسىل، جوعارى ءونىمدى ءونىم الۋ ماشينالارىن قولدانۋدى جالپىلاستىرۋدى جەدەلدەتىپ، ماشينا جۇرگىزۋشىلەردىڭ جۇيەلى مەڭگەرۋ قابىلەتىن جوعارىلاتىپ، اتىز باسىنداعى ءونىم شىعىنىن ازايتتى.
ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى تاياۋ جىلداردان بەرى استىق داقىلدارىن جيۋدى ماشينالاندىرۋ جاڭا تەحنيكاسىن ءتۇيىندى جالپىلاستىرىپ، شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ تۇلعاسىندا ءداستۇرلى شارۋا وتباسىن نەگىز ەتۋدەن بىرتىندەپ اۋىل شارۋاشىلىق سەلبەستىك كووپەراتيۆىنە، جاڭاشا وتباسىلىق ەگىنشىلىك الاڭىنا قاراي ويىستىرۋ جاعدايىن وزەك ەتە وتىرىپ، جوعارى ات كۇشىندىك، يقۋاتى جوعارى، زەردەلىلەنگەن جيۋ - تەرۋ ماشينالارىن پايدالانۋدى جالپىلاستىرۋدى كۇش سالا ىلگەرىلەتتى. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا، استىق وندىرىسىندە اۋىل شارۋاشىلىق ماشينالارىنان ۇلگى كورسەتۋ رايونى قۇرىلىسى تەبىنىن ارتتىرىپ، شاپشال سىبە اۆتونوميالى اۋدانى كۇرىش ءوندىرىسىنىڭ تۇتاس بارىسىندا ماشينالاندىرۋدان ۇلگى كورسەتۋ رايونى، كۇنەس اۋدانى ساپالى تۇقىمدىق جۇگەرى ءوندىرىسىنىڭ تۇتاس بارىسىندا ماشينالاندىرۋدان ۇلگى كورسەتۋ رايونى قاتارلىلاردى ىلگەرىندى - كەيىندى سالىپ، وزىق ماشينالار مەن تەحنيكاعا سۇيەنىپ استىقتى تىڭعىلىقتى جيىپ الۋدى ىلگەرىلەتتى.
ساندى مالىمەتكە قاراعاندا، 2020 - جىلى رايونىمىزدىڭ ءبيداي ورۋدى ماشينالاندىرۋ دەڭگەيى ％97.11 بولىپ، سولتۇستىك شينجياڭدا ％100كە جەتكەن.
”ءبىز جيىن - تەرىندى قۇنتتاپ ىستەۋ ارقىلى ءبيدايدىڭ شىعىنىن بارىنشا ازايتتىق“. يىن گاڭ بىلاي دەدى: شونجى اۋدانى وزىق داقىل ورۋ ماشينالارىنان پايدالانىپ، عىلمي مەڭگەرۋ تارتىپتەرىن سايكەستىرىپ، ءبيداي ورۋداعى شىعىن مولشەرىن 4 جىلدىڭ الدىنداعى ％1.5تەن قازىرگى ％1.2 كولەمىنە ازايتتى. بيىل بۇكىل اۋداننىڭ ءبيداي جالپى ءونىم مولشەرىن 480 ميلليون كيلوگرام بويىنشا ەسەپتەگەندە، وتكەندەگىمەن سالىستىرعاندا بيىل جيىن - تەرىن ساتىسىنداعى ءبيداي شىعىنى ءبىر ميلليون 400 مىڭ كيلوگرامنان كوپ ازايدى.
عىلىم - تەحنيكا كۇشەيتىلىپ، تەحنيكا ارقىلى شىعىندى ازايتۋ ىسكە استى
”استىق ءوندىرىسى بۋىنىندا ۇنەمشىلدىك ىستەۋدى، شىعىندى ازايتۋدى ويداعىداي ىستەۋدىڭ ءوزى ’ازايتۋ امالىن‘ دا ’قوسۋ امالىن‘ دا بىرگە ورىنداعاندىق، ءبىز ’قوسۋ امالىن‘، ’ازايتۋ امالىن‘ قاتار ورىنداۋىمىز كەرەك“. سانجى حۇيزۋ اۆتونوميالى وبلىستىق پارتكوم اۋىل شارۋاشىلىق كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى، اۋىل - قىستاق مەكەمەسى پارتيا باسشىلىق گرۋپپاسىنىڭ شۋجيى گو حۋاي - ان بىلاي دەدى: ”ازايتۋ امالى“ مۇمكىندىكتىڭ بارىنشا ۇنەمدەۋ جانە شىعىندى ازايتۋ، ”قوسۋ امالى“ امالدىڭ بارىنشا ءونىمدى ارتتىرۋ جانە كىرىستى ارتتىرۋ دەگەندىك، وسى بارىستا عىلىم - تەحنيكانىڭ رولى توتەنشە زور.
گو حۋاي - ان تانىستىرىپ بىلاي دەدى: سانجى وبلىسى استىق ءوندىرىسى بۋىنىندا جاسىل باپتاۋ ۇلگىسىن شوعىرلى قولدانۋدى ىلگەرىلەتۋدى جەدەلدەتىپ، جاساندى سەرىكپەن باعدار كورسەتۋ، ءبيدايدى ءدال ولشەپ ءسىڭىرۋ، تۇقىم مەن تىڭايتقىشتى ءبولۋ، جۇگەرى تۇقىمىن ءبىر تالدان ەگۋ، دالمە - ءدال جيۋ - تەرۋ سىندى ءبىر قىدىرۋ جاڭا تەحنيكا، جاڭا جابدىقتاردى استىق وندىرىسىنە جالپىلاستىردى، قولداندى. كەزەكتە، سانجى وبلىسىنىڭ استىق داقىلدارىنىڭ سورتتى تۇقىممەن قامتىمى ％100كە جەتىپ، استىق داقىلدارىنىڭ جالپىلىق ماشينالانۋ دەڭگەيى ％100كە جەتىپ، ءبيداي ورۋداعى شىعىن مولشەرى ％1.2 كولەمىن ساقتاپ، جۇگەرىنى ماشينالاندىرا جيۋدى ادام كۇشىمەن جيۋىمەن سالىستىرعاندا، ءار مۋىنان 80 يۋاننان استام ۇنەمدەلدى.
وسى بىرنەشە جىلدا جەر - جەر عىلىم - تەحنيكادا جاڭالىق اشۋدى كورنەكتىلەندىرىپ، تەحنيكا ارقىلى شىعىندى ازايتۋدى كۇشەيتىپ، تۇتاس بارىستا ماشينالاندىرۋ جۇمىسىن جاپپاي ىلگەرىلەتىپ، جەردى دالمە - ءدال تەگىستەۋ، جاساندى سەرىكپەن باعدار كورسەتۋ، تۇقىم مەن تىڭايتقىشتى ءبولۋ، قۇنتتاپ ەگىپ، ۇقىپتىلىقپەن جيناپ الۋ سىندى جيىن - تەرىننىڭ ماڭىزدى بۋىندارىندا وزىق جابدىق، تەحنيكا جانە شارا قولدانۋدى جالپىلاستىرىپ، استىق ءوندىرىسى بۋىنىندا ۇنەمشىلدىك ىستەپ، شىعىندى ازايتۋعا بەرىك عىلىم - تەحنيكالىق تىرەك ازىرلەدى.
شايار اۋدانى قايلور قالاشىق پارتكومىنىڭ مۇشەسى ازەز يمىن ۇزاق ۋاقىت اۋىل - قىستاق نەگىزگى ساتىدا قىزمەت ىستەگەن. ول بىلاي دەدى: ”بۇرىن شارۋالار ءبيداي ەككەندە وزىنە الىپ قالعان ءبيداي تۇقىمىن جەرگە كومەتىن، ءبىر مۋ جەرگە 30 − 40 كيلوگرام تۇقىم كەتەتىن؛ ال قازىر تۇتاس بارىستا ماشينالاندىرۋدى جۇزەگە اسىرىپ، قۇنتتاپ ەگىپ، ۇقىپتىلىقپەن جيناپ الۋدىڭ ءونىمدى ارتتىرۋ، كىرىستى ارتتىرۋ ونىمدىلىگى ايرىقشا كورنەكتى بولدى“.
اۆتونوميالى رايوندىق اۋىل شارۋاشىلىعى، اۋىل - قىستاق مەڭگەرمەسى ەگىمشىلىكتى جانە ەگىس دارىلەرىن باسقارۋ باسقارماسىنىڭ جاۋاپتىسى مىنانى ءبىلدىردى: عىلىم - تەحنيكانىڭ تىرەكتىك رولىن ۇزدىكسىز ۇلعايتىپ، استىق ۇنەمدەۋ ارەكەتىن استىق ءوندىرۋدىڭ جاسىل، جوعارى ساپالى، جوعارى ءونىمدى ارەكەتىمەن ورگانيكالى ۇشتاستىرىپ، استىق ءوندىرىسى بۋىنىنداعى ۇنەمشىلدىك ىستەۋ، شىعىندى ازايتۋ ءتۇزىم جۇيەسىن جەدەل ورناتىپ، كەمەلدەندىرىپ، ساياساتتىق قولداۋ مەن رەتتەۋ رولىن ساۋلەلەندىرىپ، ”ساپالى تۇقىم + تاماشا ءتاسىلدى“ كۇش سالا جالپىلاستىرىپ، اۋىل شارۋاشىلىق ماشينالارىن، ەگىنشىلىك تەحنولوگياسىن توعىستىرۋدى ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتىپ، استىق ءوندىرىسى بۋىنىندا ۇنەمشىلدىك ىستەۋ، شىعىندى ازايتۋدى ۇدايىلاندىرۋدى، باياندى ونىمدىلىككە يە ەتۋدى ىلگەرىلەتەمىز.
