جۇڭ حۋالۇن
كوكتەمگى جۇڭگودا تىرشىلىك تىنىسى جالىنداپ، ومىرشەڭدىك كۇش قاۋلادى.
ۇلان ـ قايىر دالادان دۋماندى قالاعا، ٴوندىرىس سەحىنان زەرتتەۋ ـ اشۋ ورنىنا، شالقار تەڭىز ـ مۇحيتتان شەكسىز عارىشقا دەيىن، بارلىق جەردە جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋدىڭ قىزۋ ورلەۋى كوتەرىلۋدە. ”جاڭاعا“ قاراي ىلگەرىلەپ، ”ساپامەن“ بولاشاققا جول تارتىپ، جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋدىڭ، جوعارى ساپالى دامۋدى ىلگەرىلەتۋدىڭ جاندى امالياتى جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋدىڭ جاڭا كارتيناسىن كەسكىندەۋدە.
”جۇڭگونىڭ دامۋ بولاشاعى نۇرلى، بىزدە مۇنداي نەگىز جانە سەنىم بار“. باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ اشىق جاريالاۋى جۇرت كوڭىلىن تەبىرەنتتى. مەملەكەتتى قۇدىرەتتەندىرۋ قۇرىلىسىنىڭ، ۇلتتى گۇلدەندىرۋدىڭ جاڭا جورىعىندا جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋ سىندى ٴىرى ٴىستى ويداعىداي ىستەۋدىڭ دابىلى قاعىلدى، كۇرەس جۇرگىزۋدىڭ ٴساتى كەلىپ جەتتى!
(1)
”عىلىم ـ تەحنيكادا جاڭالىق اشۋ ارقىلى كاسىپ سالاسىندا جاڭالىق اشۋعا جەتەكشىلىك ەتىپ، جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى بەلسەنە جەتىلدىرۋ جانە دامىتۋ كەرەك“. تاياۋدا باس شۋجي شي جينپيڭ حۋناندا قىزمەت تەكسەرگەندە جانە جاڭا داۋىردە ورتا بولىك وڭىرلەردىڭ ەڭسە كوتەرۋىن ىلگەرىلەتۋ اڭگىمە ٴماجىلىسىن باسقارىپ اشقاندا، جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋ جونىندە جاڭا ورنالاستىرۋ جاساپ، جاڭا تالاپ قويدى.
جەرگىلىكتى ورىندا قىزمەت تەكسەرگەندە تۇڭعىش رەت ”جاڭاشا وندىرگىش كۇشتى“ العا قويۋدان ورتالىقتىڭ ەكونوميكالىق قىزمەت ماجىلىسىندە ”جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋ“ جونىندە ورنالاستىرۋ جاساعانعا دەيىن؛ ورتالىق كوميتەت ساياسي بيۋروسىنىڭ توپتىق ۇيرەنۋىن باسقارعاندا جاڭاشا وندىرگىش كۇش جونىندە جۇيەلى بايىمداۋ جۇرگىزۋدەن مەملەكەتتىك ەكى ماجىلىستە ”جەرگىلىكتى جاعدايعا قاراي جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋدى“ باسا دارىپتەگەنگە دەيىن... ەلىمىزدىڭ جوعارى ساپالى دامۋ كەزەڭىنە قادام تاستاۋىنا ىلەسە، باس شۋجي شي جينپيڭ جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋى سىندى ستراتەگيالىق جالپى جاعداي مەن دۇنيە جۇزىندە 100 جىلدا بولماعان زور وزگەرىس جاعدايىن ٴبىر تۇتاس جوسپارلاپ، دۇنيە ٴجۇزى عىلىم ـ تەحنيكاسى مەن ەكونوميكاسىنىڭ دامۋ بەتالىسىن دالمە ـ ٴدال انىق باعامداپ جانە يگەرىپ، جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋ كەلەلى تۇجىرىمىن جاسامپازدىقپەن العا قويىپ، ونىڭ باي ٴمانىن، وزەكتى ٴتۇيىنىن، امالياتتىق جولى مەن عىلمي ٴادىسناماسىن ەگجەي ـ تەگجەيلى بايىمداپ، ”جاڭاشا وندىرگىش كۇش دەگەنىمىز نە، نە ٴۇشىن جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتامىز، جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى قالاي دامىتامىز“ دەگەن سياقتى كەلەلى نازاريالىق جانە امالياتتىق ماسەلەلەرگە تەرەڭدەي جاۋاپ بەردى. بۇل شي جينپيڭ ەكونوميكا يدەياسىنىڭ ەڭ جاڭا جەتىستىگى، جاڭا ٴداۋىردىڭ جاڭا جورىعىندا جوعارى ساپالى دامۋدى جەدەلدەتۋ، جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋدى ىلگەرىلەتۋ جونىنەن اسا كەلەلى رەال ٴمان جانە تەرەڭ تاريحي ٴمان الادى.
باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەپ تەرەڭ اتاپ كورسەتتى: جاڭاشا وندىرگىش كۇش _ جاڭالىق اشۋدا باستاماشىلدىق رول اتقاراتىن، ٴداستۇرلى ەكونوميكالىق ارتۋ تاسىلىنەن، وندىرگىش كۇشتەردىڭ دامۋ جولىنان ارىلعان، جوعارى عىلىم ـ تەحنيكالىق، جوعارى ونىمدىلىك، جوعارى ساپالىق ەرەكشەلىككە يە، جاڭا دامۋ ۇستانىمىنا ۇيلەسەتىن وزىق وندىرگىش كۇشتەردىڭ ساپالىق كۇيى. ول تەحنيكاداعى توڭكەرىستىك سەرپىلىس، ٴوندىرىس فاكتورلارىنداعى جاسامپازدىق سيپاتتى ورنالاستىرۋ، كاسىپ سالالارىنداعى تەرەڭدەي تيبىن وزگەرتىپ، دارەجەسىن جوعارىلاتۋدان تۋىنداعان، ەڭبەكشىلەردى، ەڭبەك ماتەريالدارىن، ەڭبەك وبيەكتىلەرىن جانە ولاردىڭ ساپالىلانعان بىرلەستىگى دەڭگەيىنىڭ جوعارىلاۋىن نەگىزگى ىشكى ٴمان ەتكەن، جالپى فاكتورلىق ٴوندىرىس ونىمدىلىگىنىڭ زور كولەمدە ارتۋىن وزەكتى بەلگى ەتكەن بولىپ، ەرەكشەلىگى _ جاڭالىق اشۋ، تەتىگى _ ساپانىڭ جاقسى بولۋى، ٴمانى _ وزىق وندىرگىش كۇش.
ماركسيزم بىلاي دەپ قارايدى: وندىرىستىك ەڭبەك _ ادامزات قوعامىنىڭ ٴومىر ٴسۇرۋى مەن دامۋىنىڭ نەگىزى. ادامداردىڭ وندىرىستىك ەڭبەك بارىسى، ٴسوز جوق، مىناداي 3 فاكتوردى ازىرلەۋى كەرەك: ەڭبەكشىلەردىڭ ەڭبەگى، ەڭبەك ماتەريالى جانە ەڭبەك وبيەكتىسى. جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋ _ ەڭبەكشىلەرگە، ەڭبەك ماتەريالىنا، ەڭبەك وبيەكتىسىنە جاڭا وزىندىك ٴمان ۇستەيدى ٴارى جاڭا دا اناعۇرلىم جوعارى تالاپ قويادى. ەڭبەكشىلەر جاعىنان قاراعاندا، ەڭبەكشىلەردىڭ ەڭبەك قابىلەتى عىلىم ـ تەحنيكالىق جاسامپازدىقتىڭ جەبەۋىندە تىڭ بيىككە كوتەرىلىپ، جوعارى ساپالى ەڭبەكشىلەردىڭ، اسىرەسە، جاسامپاز دارىندىلاردىڭ رولى اناعۇرلىم كورنەكتىلەنە تۇسەدى. ەڭبەك ماتەريالى جاعىنان قاراعاندا، عىلىم ـ تەحنيكانىڭ دامۋىمەن جانە قولدانىسقا تۇسۋىمەن جاڭا تيپتەگى ٴوندىرىس قۇرالدارى ىركەس ـ تىركەس جارىققا شىعىپ، ەڭبەك، ٴوندىرىس ونىمدىلىگىن كورنەكتى جوعارىلاتىپ، وندىرگىش كۇش ورەسىنىڭ سەكىرمەلى دامۋىن ىلگەرىلەتەدى. ەڭبەك وبيەكتىسى جاعىنان قاراعاندا، عىلىم ـ تەحنيكادا جاڭالىق اشۋدىڭ جەبەۋىندە ەڭبەك وبيەكتىسىنىڭ كولەمى مەن سالاسىندا ماڭىزدى وزگەرىس تۋىلىپ، ۇلكەنى الەمنەن، عارىشتان، كىشكەنەسى گەنگە، كۆانتقا دەيىن ەڭبەك وبيەكتىسىنە اينالىپ، ٴوندىرىس كەڭىستىگىن بارىنشا كەڭەيتەدى.
ماركس بىلاي دەپ اتاپ كورسەتكەن: ”نازاريانىڭ ٴبىر مەملەكەتتە ىسكە اسىرىلۋ دارەجەسىن قاشاندا نازاريانىڭ وسى ەلدىڭ قاجەتىن قاناعاتتاندىرۋ دارەجەسى بەلگىلەيدى“. جوعارى ساپالى دامۋ جاڭا وندىرگىش كۇش نازارياسىنىڭ جەتەكشىلىگىن قاجەت ەتەدى. باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ جاڭاشا وندىرگىش كۇش جونىندەگى ماڭىزدى بايىمداۋى جاڭا داۋىردەگى ەكونوميكالىق دامۋدىڭ امالياتىن تياناق ەتىپ، ”جاڭالىق اشۋ“، اسىرەسە، ”عىلىم ـ تەحنيكادا جاڭالىق اشۋ“ سىندى وسى داۋىرلىك ەرەكشەلىكتى دالمە ـ ٴدال يگەرىپ، وندىرگىش كۇشتىڭ دامۋ زاڭدىلىعى جونىندەگى تانىمدى اناعۇرلىم تەرەڭدەتتى، بۇل ماركسيزمنىڭ وندىرگىش كۇش نازارياسى جونىنەن كەلەلى جاسامپازدىق جانە دامۋ بولىپ، ٴبىزدىڭ جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋىمىزعا، جوعارى ساپالى دامۋدى ىلگەرىلەتۋىمىزگە عىلمي جەتەكشىلىك ازىرلەپ، قۇدىرەتتى يدەيالىق جانە ارەكەت كۇشىن ۇستەدى.
(2)
ادامزات وركەنيەتى تاريحىنا كوز جىبەرسەك، ادامزات ىلگەرىندى ـ كەيىندى اۋىل شارۋاشىلىعى توڭكەرىسىن، ونەركاسىپ توڭكەرىسىن، ينفورماتسيا توڭكەرىسىن باستان كەشىرگەن. ٴار رەتكى كاسىپ سالاسىنىڭ تەحنيكالىق توڭكەرىسى ادامزاتتىڭ وندىرىسىنە، تۇرمىسىنا وراسان زور، تەرەڭ ىقپال جاسادى. بۋ ماشيناسىنىڭ، ەلەكتر كۇشىنىڭ جانە اۆتوماتتى توقىما ماشيناسىنىڭ ”اسا قاتەرلى توڭكەرىسشى“ اتالۋىنداعى سەبەپ، وندىرگىش كۇشتەردىڭ قوعامنىڭ العا باسۋىن ىلگەرىلەتۋدەگى ەڭ جالىندى، ەڭ توڭكەرىسشىل فاكتور بولعاندىعىندا. تاريحتىڭ تەگەرشىگى تولاسسىز العا ىلگەرىلەيدى، وندىرگىش كۇش قاشاندا بارلىق قوعامدىق دامۋدىڭ ەڭ سوڭعى شەشۋشى كۇشى.
«كوممۋنيستىك پارتيا جارناماسىندا» ماركس پەن ەنگەلس بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: پرولەتاريات بيلىكتى قولعا العاننان كەيىن، ”مۇمكىندىكتىڭ بارىنشا وندىرگىش كۇشتەردىڭ جالپى مولشەرىن جەدەل ارتتىرۋى كەرەك“. جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن، ماۋ زىدۇڭ جولداس بىلاي دەپ ايقىن اتاپ كورسەتتى: ”سوتسياليستىك توڭكەرىستىڭ ماقساتى _ وندىرگىش كۇشتەردى ازات ەتۋ“. رەفورما جاساۋدىڭ، ەسىك اشۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنە وتكەندە دىڭ شياۋپيڭ جولداس مىنانى العا قويدى: ”سوتسياليزمنىڭ مىندەتى وتە كوپ، ٴبىراق ەڭ تۇپكى مىندەتى وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋ“. باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: سوتسياليستىك وسىزامانداندىرۋدى جۇزەگە اسىرۋدىڭ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ ەڭ ٴتۇبىرلى، ەڭ كوكەي تەستى مىندەتى ٴالى دە قوعامدىق وندىرگىش كۇشتەردى اناعۇرلىم ازات ەتۋ جانە دامىتۋ. جاڭا جورىقتا، جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋ _ جوعارى ساپالى دامۋدى ىلگەرىلەتۋدىڭ ىشكى تالابى جانە ماڭىزدى كۇش سالۋ ٴتۇيىنى، ٴسوزسىز، مىقتى، ناقتى يگەرۋگە، جاقسى يگەرۋگە ٴتيىستى”مەملەكەتتىڭ زور ٴىسى“.
ەل ىشىنەن الىپ قاراعاندا، جوعارى ساپالى دامۋدى ىلگەرىلەتۋ بۇكىل پارتيانىڭ، بۇكىل قوعامنىڭ ورتاق تانىمى مەن سانالى ارەكەتىنە، ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋدىڭ نەگىزگى اۋەنىنە اينالىپ، تىڭعىلىقتى ونىمدىلىكتەرگە قول جەتكىزدى. سونىمەن بىرگە، جوعارى ساپالى دامۋعا تۇساۋ بولىپ وتىرعان فاكتورلار ٴالى دە كوپتەپ ورىن تەبۋدە. حالىقارادان الىپ قاراعاندا، دۇنيە جۇزىندە 100 جىلدا بولماعان زور وزگەرىس جەدەل قۇبىلىپ، دۇنيە ٴجۇزى ەكونوميكاسىنىڭ ارتۋ قوزعاۋشى قۋاتى جەتكىلىكسىز، سىرتقى ورتا كۇردەلى دە قاتاڭ بولىپ، عىلىم ـ تەحنيكادا جاڭالىق اشۋ الدەقاشان حالىقارالىق ستراتەگيالىق ويىنداردىڭ نەگىزگى مايدانىنا اينالىپ، الەمدىك ەكونوميكا مەن جاڭالىق اشۋ كارتاسى قايتا سىزىلىپ، جاڭا كەزەكتى عىلىم ـ تەحنيكا توڭكەرىسى مەن كاسىپ سالاسى وزگەرىسى جاڭا وراي مەن سىن ـ سايىس الا كەلدى. قايتكەندە قۇبىلمالى جاعدايعا توتەپ بەرىپ، ۇتىمدى وراي جەتىلدىرىپ، جاڭا باستاما اشىپ، زەيىندى شوعىرلاندىرىپ ٴوز ىستەرىمىزدى جاقسى ىستەپ، دامۋ ىرىقتىلىعى مەن تاريحي ىرىقتىلىقتى مىقتى يگەرۋگە بولادى؟ جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋدا، جاڭا دامۋ ۇستانىمىنا ساي كەلەتىن وزىق وندىرگىش كۇشتەردىڭ ساپالىق كۇيىن تۇلعالاپ، وندىرگىش كۇش ورەسىندە اناعۇرلىم زور ناتيجەنى، اناعۇرلىم زور سەكىرۋدى، اناعۇرلىم زور دامۋدى جۇزەگە اسىرۋ كەرەك. بۇل ٴداۋىردىڭ قاجەتى، دامۋدىڭ مۇقتاجى، زامانا اۋقىمى، جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋدى ىلگەرىلەتۋدىڭ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ تابيعي تاڭداۋى، سوتسياليستىك وسىزاماندانعان قۇدىرەتتى ەل قۇرۋدىڭ بەرىك تىرەگى، جوعارى ساپالى دامۋدى ىلگەرىلەتۋدىڭ قۇدىرەتتى قوزعاۋشى كۇشى، حالىقارالىق باسەكەلىك قۋاتتى ۇزدىكسىز جوعارىلاتۋدىڭ ستراتەگيالىق شاراسى ٴارى حالىق بۇقاراسىنىڭ تاماشا تۇرمىس ارمانىن قاناعاتتاندىرۋدىڭ رەال قاجەتى.
”اۋقىمدى يگەرىپ، ورايدى قولدان جىبەرمەۋ كەرەك“. ەلىمىز نەشە 10 جىل ۋاقىتپەن باتىستاعى دامىعان ەلدەردىڭ نەشە 100 جىلدىق ونەركاسىپتەندىرۋ بارىسىن باسىپ ٴوتىپ، بۇكىل الەم بويىنشا ەڭ كەمەلدى، كولەمى ەڭ ۇلكەن ونەركاسىپ جۇيەسىن قۇرىپ، جاڭالىق اشۋ سيپاتىنداعى ەلدەردىڭ قاتارىنا ٴوتىپ، وندىرگىش كۇش ورەسى مەن عىلىم ـ تەحنيكادا جاڭالىق اشۋ قابىلەتى بارىنشا جوعارىلاپ، جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋعا بەرىك نەگىز قالادى. جاڭا جورىققا قادام تاستاعاندا، جاڭالىق اشۋدىڭ ”تەتىگىن“ مىقتاپ ۇستاپ، دامۋدىڭ ”جاسىل نەگىزىن“ بەكەمدەپ، رەفورمانىڭ ”العاشقى قادامىن“ جاقسى باسىپ، دارىندىلاردىڭ ”قۇدىرەتتى قوزعالتقىشىن“ تۇلعالاعاندا، ٴبىز ۇزدىكسىز جاڭا جارىس جولىن اشىپ، جاڭا قوزعاۋشى قۋاتتى كۇشەيتىپ، جاڭا باسىمدىق سومداپ، جاڭا ٴورىس كەڭەيتىپ، جوعارى ساپالى دامۋدىڭ ۇزدىكسىز جاڭا ساتىعا قادام تاستاۋىن ىلگەرىلەتە الامىز.
(3)
بەيجيڭنىڭ يجۋاڭىندا، ارلى ـ بەرلى قايشالسقان اۆتوماتتى جۇرگىزىلەتىن كولىكتەر بەينە ”ساقا شوفەرلەر“ جۇرگىزگەندەي ورنىقتى زىمىرايدى؛ جىجياڭنىڭ دىچيڭىندا، بىلەكتەرىن سوزىپ قىزاناق ۇزگەن قۇلتەمىرلەر بەينە ”تاجىريبەلى ەگىنشىدەي“؛ چۇڭچيڭنىڭ لياڭجياڭ جاڭا رايونىندا، ميكرو نانومەتر 3D باسىپ شىعارۋ تەحنيكاسى دەنە مۇشەلەرىن چيپكە ”ورناتتى“، مۇنداي ”كەستەشىلىك ونەرى“ ادامدى تاڭداي قاقتىرادى... جۇڭگونىڭ بايتاق دالاسىندا ٴتىپتى دە كوپ عىلمي فانتاستيكالىق كورىنىستەر رەالدىققا اينالىپ، عىلىم ـ تەحنيكادا جاڭالىق اشۋدىڭ شەكسىز مۇمكىندىگى مەن سارقىلماس باۋرامدىعىنا جاندى انىقتاما بەرۋدە.
ەڭبەك، وندىرگىش كۇش عىلىم مەن تەحنيكانىڭ ۇزدىكسىز العا باسۋىنا ىلەسىپ توقتاۋسىز داميدى، ”وندىرگىش كۇشتىڭ ىشىندە عىلىم دا قامتىلادى“. بۇگىندەرى عىلىم ـ تەحنيكادا جاڭالىق اشۋ وندىرگىش كۇشتىڭ كوپتەگەن فاكتورىنا ٴسىڭىپ، ٴىس جۇزىندىك ٴوندىرىس قۋاتىنا اينالىپ، جاڭا كاسىپ سالاسىن، جاڭا ۇلگىنى، جاڭا قوزعاۋشى قۋاتتى تۋىنداتتى، بۇل جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋدىڭ وزەكتى فاكتورى. جاڭالىق اشۋدى يگەرۋدىڭ ٴوزى دامۋدى يگەرۋ، جاڭالىق اشۋدى جوسپارلاۋدىڭ ٴوزى بولاشاقتى جوسپارلاۋ. كىم عىلىم ـ تەحنيكادا جاڭالىق اشۋدىڭ بيىگىن يەلەي السا، سول جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋدىڭ ىرىقتىلىعىن قولدا مىقتى ۇستاي الادى.
سەكىرىپ اتتاۋدىڭ جولى جاڭالىق اشۋدا. جيڭدۇڭفاڭ تەحنيكالىق جاڭالىق اشۋ ورتالىعىندا، ۇزىندىعى 34.8 مەتر، بيىكتىگى 3.6 مەتر كەلەتىن قابىرعاعا كاسىپورىننىڭ پاتەنت كۋالىكتەرى جاپسىرىلعان. قۇرىلعان كەزدە تەحنيكادا وزگەلەردىڭ شەكتەمەسىنە ۇشىراۋدان قازىر 90 مىڭنان استام دەربەس پاتەنت وتىنىشىنە يە بولۋعا دەيىن، جيڭدۇڭفاڭ قاناتتانىپ، ەلىمىز كاسىپورىندارىنىڭ جاڭالىق اشۋعا سۇيەنىپ دامۋدىڭ جاڭا جولىن اشقاندىعىنىڭ ىقشام كورىنىسنە اينالدى.
جاڭالىق اشقاندا دامۋدىڭ تاسى ورگە دومالايدى. عىلىم ـ تەحنيكادا جاڭالىق اشۋدى كۇشەيتۋدە، ٴسوز جوق، ٴتول جاسامپازدىق سيپاتتى، توڭكەرىس سيپاتتى عىلىم ـ تەحنيكا جاسامپازدىعىنا كۇش سالىپ، ٴار جاقتىڭ جاڭالىق اشۋ جالىندى كۇشىن تاسقىنداتىپ، شەشۋشى، وزەكتى تەحنيكادان قامال الۋ شايقاسىن ويداعىداي جۇرگىزىپ، ٴتول جاسامپازدىق سيپاتتى، توڭكەرىس سيپاتتى عىلىم ـ تەحنيكا جاسامپازدىق جەتىستىكتەرىن جارىسا جارىققا شىعارىپ، جوعارى دەڭگەيلى عىلىم ـ تەحنيكادا ٴوز كۇشىنە سۇيەنۋدى، ٴوزىن الۋەتتەندىرۋدى جەدەل جۇزەگە اسىرىپ، جاڭالىق اشۋ ٴىرى ٴىسىن قۇلشىنا ويداعىداي ىستەپ، جوعارى ساپالى دامۋدىڭ عىلىم ـ تەحنيكالىق قاتتى كۇشىن ۇزدىكسىز كۇشەيتۋ كەرەك.
جاڭالىق اشۋ جەتىستىگى تەك ”تاجىريبەحاناداعى“ ۇلگى بۇيىم عانا ەمەس، ونان دا ماڭىزدىسى، ”ٴوندىرىس جەلىسىندەگى“ ٴونىم، ۇلكەن بازارداعى تاۋار بولۋى كەرەك. عىلىم ـ تەحنيكادا جاڭالىق اشۋدى كۇشەيتۋدە، ٴسوز جوق، جاڭالىق اشۋ مەن قولدانۋدىڭ جولىن تولىق اشىپ، اناعۇرلىم كوپ عىلمي زەرتتەۋ جەتىستىكتەرىن ”كىتاپ سورەسىنەن” “زات سورەسىنە“ شىعارىپ، ديسسەرتاتسيادان ونىمگە جانە قىزمەت وتەۋگە اينالدىرۋ كەرەك. تەك عىلىم ـ تەحنيكادا جاڭالىق اشۋ جەتىستىكتەرىن دەر كەزىندە ناقتى كاسىپ سالاسى مەن كاسىپ سالاسى تىزبەگىندە قولدانىپ، عىلىم ـ تەحنيكادا جاڭالىق اشۋدى، كاسىپ سالاسىندا جاڭالىق اشۋدى عىلمي ورنالاستىرىپ، جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋدى ارقاۋ ەتىپ، كاسىپ سالاسى تىزبەگىن ورنالاستىرىپ، سيفرلى ەكونوميكا مەن ناقتى تۇلعالىق ەكونوميكانىڭ ىشكەرىلەي توعىسۋىن جەبەگەندە عانا، جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋ ٴۇشىن قان تامىردى جانداندىرىپ، تۇلعانى شىمىرلاندىرىپ، سەنىمدى نىعايتىپ، ”ۇستىرتتەن“ ”بيىك شىڭعا“ ۇزدىكسىز قادام تاستاۋعا بولادى.
C919 ٴىرى تۇرپاتتى ۇشاعىنىڭ ساۋدالىق تاسىمالعا ىستەتىلۋى ىسكە استى، ەلىمىزدە وندىرىلگەن ٴىرى تۇرپاتتى جۇك جولداما كەمەسى ىسكە قوسىلدى، شىنجوۋ الەم كەمەلەرى كەڭىستىكتە بىرىنەن سوڭ ٴبىرى ۇشىرىلدى، ”كۇرەسكەر“ اتتى سۇڭگۋىر كەمە اسا تەرەڭ تەڭىز تۇبىنە سۇڭگىدى، ەلىمىزدە وندىرىلگەن جاڭا تۇردەگى قول تەلەفوندار كەڭ كولەمدى قارسى الۋعا بولەندى، جاڭا ەنەرگيالى اۆتوكولىك، ليتي باتارەياسى، فوتوۆولتتىق ونىمدەر جەلكەن جايىپ تەڭىزگە شىقتى... بۇگىنگى جۇڭگودا عىلىم ـ تەحنيكا كۇن سايىن جاڭالانىپ، جاڭالىق اشۋ تولاسسىز جارىققا شىعىپ، جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋعا، جوعارى ساپالى دامۋدى ىلگەرىلەتۋگە تاسقىنداعان قوزعاۋشى كۇش ۇستەدى. بولاشاققا كوز جىبەرسەك، جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋدا عىلىم ـ تەحنيكادا جاڭالىق اشۋدىڭ مىندەتى ٴالى دە اۋىر، جولى ۇزاق، ٴالى دە كوپتەگەن ماشاقاتتى وتكەلدەر مەن حاۋىپتى كەزەڭدەردەن قامال الۋعا تۋرا كەلەدى. ”تاباندىلىقپەن تابىسقا جەتۋ“ سىندى تاباندىلىقتى ساقتاپ، ”قاجىرلىلىقپەن كۇرەسكەندە عانا سىننان وتۋگە بولادى“ دەيتىن سەنىمدى بەكەمدەپ، ”قالىڭ قول جابال جۇمىلاتىن“ ومىرشەڭدىكتى قاۋلاتقاندا، جوعارى ساپالى دامۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشى، ٴسوز جوق، كۇن سايىن كۇشەيىپ، جاڭا داۋىردەگى جۇڭگونىڭ دامۋ جاۋاپناماسى، ٴسوز جوق، اناعۇرلىم تارتىمدى بولادى.
(4)
”سول جىلعى قۇمدى بوران بەينە PM250گە ۇقسايدى. ٴبىز PM250دەن PM2.5كە كوشتىك، قازىر PM2.5تە نەگىزىنەن شەشىلدى، سوڭعى جىلدارى بىرتىندەپ العا باسۋدامىز“. بيىلعى مەملەكەتتىك ەكى ماجىلىستە باس شۋجي شي جينپيڭ بەيجيڭنىڭ اشىق اسپانىن تىلگە تيەك ەتىپ، ەكولوگيالىق ورتانى وڭاۋدىڭ وزگەشە بارىسىن بايانداپ، قورشاعان ورتانى قورعاۋدى كۇشەيتۋ، جاسىل دامۋدى ىلگەرىلەتۋ بەكىمى مەن تاباندىلىعىن ايگىلەدى.
جاسىل دامۋ _ جوعارى ساپالى دامۋدىڭ نەگىزى، جاڭاشا وندىرگىش كۇشتىڭ ٴوزى جاسىل وندىرگىش كۇش. جاڭاشا وندىرگىش كۇش _ جاڭالىق اشۋدى جەتەكشى ەتكەن، جاڭا دامۋ ۇستانىمىنا ۇيلەسەتىن وزىق وندىرگىش كۇش، ەكولوگيالىق ورتانى زياندايتىن، بۇلدىرەتىن دامۋ ۇلگىسىن تاستاپ، بايلىق ورتاسىن سارىپ ەتۋگە شەكتەن تىس يەك سۇيەيتىن ارتۋ ٴتاسىلىن وزگەرتىپ، ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋدىڭ جاسىلدانۋىن، تومەن كومىر قىشقىل گازدى بولۋىن ىلگەرىلەتىپ، ەكونوميكانىڭ جوعارى ساپالى دامۋى مەن قورشاعان ورتانى جوعارى دەڭگەيدە قورعاۋدىڭ سايكەستى دامۋىن جەبەپ، ادام مەن تابيعاتتىڭ جاراسىمدى قاتار ٴومىر ٴسۇرۋىن جۇزەگە اسىرۋ كەرەك. تەك تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ _ باعالى بايلىق ۇستانىمىن بەرىك ورناتىپ جانە امالياتتا ايگىلەپ، ەكولوگيانى ماڭداي الدى ورىنعا قويىپ، جاسىل دامۋ جولىمەن بۇلجىماي ٴجۇرىپ، دامۋ تاسىلىندە جاسىل تيىپ جاڭالاۋدى جەدەلدەتكەندە عانا، جوعارى ساپالى دامۋ جولى بارعان سايىن كەڭەيە تۇسەدى.
كەزەكتە ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋى جاسىل، تومەن كومىر قىشقىل گازدى جوعارى ساپالى دامۋ ساتىسىنا قادام تاستادى، ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسى ٴالى دە قىسىم قات ـ قابات بولعان، اۋىر مىندەت ارقالاپ العا باساتىن شەشۋشى كەزەڭدە تۇر. جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتىپ، ەكولوگيانىڭ ”جاسىل قۇرامى“ ارقىلى دامۋدىڭ ”قۇنىن“ ۇزدىكسىز جوعارىلاتۋ ەكولوگيالىق ورتا ماسەلەسىن شەشۋگە تۇبىرىنەن وڭاۋ شاراسىن ازىرلەۋمەن قاتار، ونان دا ماڭىزدىسى، جوعارى ساپالى دامۋعا جاڭا قوزعاۋشى قۋات ۇستەپ، جاڭا باسىمدىلىق قالىپتاستىردى، بۇل قازىرگى جاعدايعا دا، ۇزاق بولاشاققا دا پايدالى، سوندىقتان، ٴسوز جوق، تاباندىلىقپەن مىقتى يگەرىپ، ۇزاق ۋاقىت ۇلەس قوسىپ، ناقتى ونىمدىلىككە قول جەتكىزۋ كەرەك.
جاسىل وندىرگىش كۇشتى دامىتۋدا كاسىپ سالاسى تىرەگى ىرگە تاس سانالادى. جاسىل عىلىم ـ تەحنيكادا جاڭالىق اشۋدى جانە وزىق جاسىل تەحنيكانى جالپىلاستىرۋدى، قولدانۋدى جەدەلدەتىپ، جاسىل جاساۋ كاسىبىن كۇشەيتىپ، جاسىل قىزمەت وتەۋ كاسىبىن دامىتىپ، جاسىل ەنەرگيا كاسىبىن زورايتىپ، جاسىل، تومەن كومىر قىشقىل گازدى كاسىپ سالاسى مەن قامداۋ تىزبەگىن دامىتىپ، جاسىل، تومەن كومىر قىشقىل گازدى اينالمالى ەكونوميكا جۇيەسىن ورناتۋ كەرەك. ساياساتتىق قولداۋ _ كەپىل. جاسىل، تومەن كومىر قىشقىل گازدى دامۋدى قولدايتىن ەكونوميكالىق ساياسات قۇرال ساندىعىن ۇزدىكسىز ساپالىلاندىرىپ، جاسىل فينانستىڭ جەتەكتەۋ رولىن ساۋلەلەندىرىپ، كومىر قىشقىل گازىنىڭ شىعارىلۋىن ەڭ جوعارى مانگە جەتكىزۋدى، كومىر قىشقىل گازىن بەيتاراپتاندىرۋدى بەلسەنە، ورنىقتى ىلگەرىلەتۋ كەرەك. ەكولوگيالىق مادەنيەت _ توپىراق. تۇتاس قوعامدا جاسىل، اقاۋسىز تۇرمىس ٴتاسىلىن بارىنشا دارىپتەپ، جاسىل دامۋ ۇستانىمىن جۇرت جۇرەگىنە تەرەڭ ۇيالاتىپ، تۇتىنۋ داعدىسىمەن جانە كۇندەلىكتى تۇرمىسپەن توعىستىرىپ، جاسىل، تومەن كومىر قىشقىل گازدى بولۋدى سالتقا اينالدىرىپ، كورىكتى جۇڭگونى بىرگە قۇرۋدىڭ، ەكولوگيالىق وركەنيەتتەن بىرگە يگىلىكتەنۋدىڭ تەلەگەي كۇشىن ۇيىستىرۋ كەرەك.
تاياۋدا بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى وقۋ ـ اعارتۋ، عىلىم، مادەنيەت ۇيىمى دۇنيە جۇزىلىك گەولوگيالىق باقشالاردىڭ جاڭا ٴبىر توپتاعى ٴتىزىمىن جاريالادى، جۇڭگوداعى دۇنيە جۇزىلىك گەولوگيالىق باقشالاردىڭ جالپى سانى 47گە جەتىپ، دۇنيە ٴجۇزى بويىنشا ٴبىرىنشى ورىندى يەلەدى. كوك اسپان، تۇنىق وزەن، جاسىل زاۆود ىركەس ـ تىركەس جارىققا شىعىپ، ەنەرگيا ۇنەمدەۋ تەحنيكاسى كەڭىنەن قولدانىلىپ، تومەن كومىر قىشقىل گازدى كاسىپ سالاسى دامىپ، كورىكتى مەكەن بارعان سايىن ومىرشەڭدىك كۇشكە يە بولدى... ادام جاسىل تاۋدى ارداقتاسا، جاسىل تاۋ دا، ٴسوز جوق، ادامنىڭ ٴۇمىتىن اقتايدى. جاسىل دامۋعا بوساڭسىماي تاباندى بولىپ، ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسىن تاباندىلىقپەن ىلگەرىلەتىپ، جاسىل ٴۇمىت ۇرىعىن ۇزدىكسىز سەۋىپ، جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى ۇزدىكسىز دامىتساق، ٴبىز، ٴسوز جوق، جوعارى ساپالى دامۋدىڭ سۇبەلى تابىستارىنا قول جەتكىزە الامىز.
(5)
ماركس بىلاي دەپ اتاپ كورسەتكەن ەدى: ”ادامدار ٴوزىنىڭ وندىرگىش كۇشتەرىن دامىتقان كەزدە، ياعني تۇرمىس بارىسىندا دا بەلگىلى ٴوزارا قاتىناستاردى دامىتادى؛ بۇل قاتىناستاردىڭ سيپاتى وسى وندىرگىش كۇشتەردىڭ وزگەرۋى مەن دامۋىنا ساي وزگەرىپ وتىرادى“. جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋدا، ٴسوز جوق، وندىرگىش كۇش پەن وندىرىستىك قاتىناستىڭ قايشىلىعىنىڭ قوزعالىس زاڭدىلىعىن ويداعىداي يگەرىپ، ونىمەن سايكەسەتىن جاڭاشا وندىرىستىك قاتىناستى قالىپتاستىرۋ كەرەك.
نە ٴۇشىن ەسكىلىكتى تاستاپ، جاڭالىققا كوشەمىز؟ قايتكەندە ورنىقتى قاداممەن الىسقا جەتۋگە بولادى؟ رەفورما جاساعان، ەسىك اشقان 40 نەشە جىلدان بەرى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋدا كەلەلى تابىستارعا قول جەتكىزۋىنىڭ ٴتۇبىرلى سەبەبى، ٴبىز وندىرىستىك قاتىناستى ۇزدىكسىز رەتتەۋ ارقىلى قوعامدىق وندىرگىش كۇشتەردىڭ دامۋ ومىرشەڭدىك كۇشىن تاسقىنداتىپ، قوندىرمانى ۇزدىكسىز كەمەلدەندىرۋ ارقىلى ەكونوميكالىق بازيستىڭ دامۋ تالابىنا ۇيلەستىك. انحۇيداعى شياۋگاڭ قىستاعى ”كوتەرمەگە الۋدى“ اتقارىپ، قىستاق رەفورماسىنىڭ شىمىلدىعىن اشتى؛ سوتسياليستىك بازار شارۋاشىلىعى ٴتۇزىلىسىنىڭ ورناتىلۋى ٴتۇرلى بازار تۇلعالارىنىڭ ومىرشەڭدىك كۇشىن بارىنشا قاۋلاتتى؛ رەفورمانى جاپپاي تەرەڭدەتۋدە ەلەۋلى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزىپ، جاڭا داۋىردەگى پارتيا جانە مەملەكەت ىستەرىندە تاريحي تابىستارعا قول جەتكىزۋگە، تاريحي سيپاتتى وزگەرىستى جارىققا شىعارۋعا مىعىم قوزعاۋشى كۇش ۇستەدى... جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋ رەفورمانى تەرەڭدەتۋ ارقىلى كەدەرگىلەردى الاستاپ، كىناراتتاردى جويىپ، جول اشىپ، كوپىر سالىپ، وعان ۇيلەسەتىن ٴتۇزىلىس مەحانيزمىن ۇزدىكسىز ورناتۋدى جانە اقاۋسىزداندىرۋدى، وعان سايكەسەتىن دامۋ ورتاسىن قالىپتاستىرۋدى ٴتىپتى دە قاجەت ەتەدى. وسى ماعىنادان العاندا، جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋ ٴارى دامۋ تاقىرىبى، ونان دا ماڭىزدىسى، رەفورما تاقىرىبى، ٴبىر رەتكى تەرەڭ وزگەرىس سانالادى.
دامۋدا تاقىرىپ بەلگىلەپ، رەفورمادا جۇمىس تىندىرۋ كەرەك. جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋدا تەرەڭ قاتپارلى رەفورمانى تەرەڭدەتۋ ارقىلى بوگەت تۇيىندەرىن، توسقاۋىل تۇيىندەرىن اشىپ، ەكونوميكالىق ٴتۇزىلىس، عىلىم ـ تەحنيكا ٴتۇزىلىسى سياقتى رەفورمالاردى ونان ارى تەرەڭدەتىپ، جوعارى ولشەمدى بازار جۇيەسىن ورناتىپ، ٴوندىرىس فاكتورلارىن ورنالاستىرۋ تاسىلىندە جاڭالىق اشىپ، بازاردىڭ بايلىقتى ورنالاستىرۋداعى شەشۋشى رولىن تولىق ساۋلەلەندىرىپ، ۇكىمەتتىڭ رولىن اناعۇرلىم ويداعىداي ساۋلەلەندىرىپ، ٴتۇرلى وزىق، ساپالى ٴوندىرىس فاكتورلارىنىڭ جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋعا قاراي ىركىلىسسىز ويىسۋىنا مۇمكىندىك جاساپ، جوعارى ساپالى دامۋدىڭ ىشكى قوزعاۋشى كۇشىن ۇزدىكسىز كۇشەيتۋ كەرەك. جوعارى دەڭگەيدەگى ەسىك اشۋدى كەڭەيتۋ ارقىلى تاماشا حالىقارالىق ورتا ازىرلەپ، ەل ٴىشى، حالىقارا سىندى ەكى بازار، ەكى ٴتۇرلى بايلىقتى اناعۇرلىم ويداعىداي ٴبىر تۇتاس جوسپارلاپ، اشىق ەسىكتى بارعان سايىن ايقارا اشىپ، دۇنيە جۇزىندەگى ٴار ەلمەن دامۋ ورايىنان بىرگە يگىلىكتەنىپ، ٴوزارا تيىمدىلىك جەتكىزىپ، تەڭ يگىلىككە كەنەلۋدىڭ بالكۇلشەسىن ۇزدىكسىز ۇلكەيتۋ كەرەك.
رەفورما جاساۋ، ەسىك اشۋ _ زامانىمىزداعى جۇڭگونىڭ داۋىرگە ارشىندى قاداممەن ىلەسۋىنىڭ ماڭىزدى اسىلى، جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋدىڭ ٴساتتى ـ ٴساتسىز بولۋىن بەلگىلەيتىن شەشۋشى شارا. باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: ”ٴبىزدىڭ رەفورمانى جاپپاي تەرەڭدەتۋدى العا قويۋىمىز ەلىمىز قوعامىنىڭ نەگىزگى قايىشىلىق قوزعالىسىنىڭ وزگەرىسىنە ۇيلەسە وتىرىپ، قوعام دامۋىن ىلگەرىلەتۋ ٴۇشىن بولىپ تابىلادى“. رەفورمادان قوزعاۋشى كۇش، ەسىك اشۋدان ومىرشەڭدىك كۇش العاندا عانا، جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋعا سارقىلماس قوزعاۋشى كۇش ۇستەپ، بارعان سايىن كەڭەيگەن دامۋ بولاشاعىن اشۋعا بولادى.
(6)
”ٴىرى ەل ۇستالارى _ ٴبىزدىڭ جۇڭحۋا ۇلتى عيماراتىنىڭ ىرگە تاسى، تىرەگى“. باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىككە تولى ٴبىر اۋىز ٴسوزى ەڭبەكشىلەرگە دەگەن قۇرمەتكە تولى بولىپ، دارىندىلاردىڭ مەملەكەتتىڭ دامۋىنداعى ماڭىزدى ٴمانىن ٴتىپتى دە اشىپ كورسەتتى.
ادام _ وندىرگىش كۇشتەردىڭ ىشىندەگى ەڭ جاندى فاكتور ٴارى ەڭ شەشۋشى سيپاتقا يە كۇش. حالىق بۇقاراسىنىڭ تاريحي تۇلعالىق ورنى جونىندەگى تەرەڭ تانىمعا نەگىزدەلە وتىرىپ، ماركسيزم كلاسسيك جازۋشىلارى ”نەگىزگى وندىرگىش كۇش دەگەنىمىز ادامنىڭ ٴوزى“ كوزقاراسىن ايقىن ورتاعا قويدى. جوعارى ساپالى دامۋدى ىلگەرىلەتۋدە دارىندىلار بايلىعى _ ٴبىرىنشى بايلىق، جاڭالىق اشۋ ارقىلى دەم بەرۋدىڭ ٴمانى _ دارىندىلار ارقىلى دەم بەرۋ. جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋدا، سايىپ كەلگەندە، دارىندىلارعا سۇيەنۋ كەرەك، دارىندىلار قانشا كوپ بولسا، سونشا جاقسى، قانشا قابىلەتتى بولسا، سونشا جاقسى.
جاڭالىق اشۋدىڭ جولى دارىندى جەتىلدىرۋمەن عانا اشىلادى. جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋ دارىندىلاردى تاربيەلەۋگە، ەنگىزۋگە، ىستەتۋگە، ۇيلەسىمدى اينالىمعا تۇسىرۋگە اناعۇرلىم جوعارى تالاپ قويدى، مۇنداعى تەتىك _ وقۋ ـ اعارتۋدىڭ، عىلىم ـ تەحنيكانىڭ، دارىندىلاردىڭ تاماشا اينالىمىن ىركىلىسسىزدەندىرىپ، قىزمەت مەحانيزمىن كەمەلدەندىرىپ، دارىندىلاردىڭ جەتىلۋى مەن دامۋىنا ورتا ازىرلەپ، ساحنا قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى. دارىندىلاردى ۋاقىتقا، جاعدايعا قاراي جەتىلدىرىپ، عىلىم ـ تەحنيكا دامۋىنىڭ جاڭا بەتالىسىنا ساي، جوعارى مەكتەپتەردىڭ پاندەردى ورنالاستىرۋىن، دارىندىلاردى تاربيەلەۋ ۇلگىسىن ساپالىلاندىرىپ، جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋعا، جوعارى ساپالى دامۋدى ىلگەرىلەتۋگە شۇعىل قاجەتتى دارىندىلاردى باۋلۋ كەرەك. دارىندىلاردى ىستەتۋدە ٴبىر سارىندىلىققا سالىنباي، فاكتورلاردى كىرىس بولىسىنە قاتىناستىرۋ مەحانيزمىن اقاۋسىزداندىرىپ، ەڭبەك، ٴبىلىم، تەحنيكا، باسقارۋ، كاپيتال جانە ساندى مالىمەت سياقتى ٴوندىرىس فاكتورلارىنىڭ ومىرشەڭدىگىن قاۋلاتىپ، ٴبىلىمنىڭ، تەحنيكانىڭ، دارىندىلاردىڭ بازار قۇنىن اناعۇرلىم ويداعىداي ايگىلەپ، جاڭالىق اشۋعا شابىتتاندىراتىن، ساتسىزدىككە كەڭشىلىكپەن قارايتىن تاماشا راي قالىپتاستىرىپ، ٴتۇرلى دارىندىلاردىڭ جاڭالىق اشۋ ومىرشەڭدىك كۇشى مەن كومەسكى كۇشىن تولىق قاۋلاتۋ كەرەك.
ٴبىلىم _ كۇش، دارىندىلار _ بولاشاق. عىلمي زەرتتەۋ نىسانى قاراجات رەفورماسىن تۇيىندە سىناق ەتۋ جوباسىن ورتاعا قويىپ، عىلمي زەرتتەۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ اۋىرتپالىعىن جەڭىلدەتىپ، تىنىسىن كەڭەيتۋ؛ دارىندىلاردى باعالاۋ ۇقىعىن كاسىپورىندارعا بەرىپ، بازار قاجەت ەتكەن، كاسىپورىندار مويىندايتىن جوعارى دەڭگەيلى دارىندىلاردى اناعۇرلىم تابىس سەزىمىنە يە ەتۋ؛ جاڭالىق اشاتىن ۇزدىك دارىندىلاردى تاربيەلەۋ تۇعىرىن ورناتىپ، جوعارى ساپالى ەڭبەكشىلەر قوسىنىن جەتىلدىرۋ... جەر ـ جەردىڭ جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋ امالياتىندا ”دارىندىلار“ بارعان سايىن كوزگە تۇسەتىن كىندىك سوزگە اينالدى. ”مەملەكەتتىڭ ٴومىر ٴسۇرۋى مەن دامۋى دارىندىلارعا سۇيەنەدى، دارىندىلار كوپ بولسا، مەملەكەت تىنىش بولادى“. جۇڭحۋا ۇلتى ەجەلدەن ارداگەرلەردى قاستەرلەپ، دارىندىلاردى ايالايتىن تاماشا داستۇرگە يە. جاڭا جورىقتا كۇشتى دارىندىلار تانىمىن ورناتىپ، دارىندىلاردى ٴتىپتى دە جاقسى بايقاپ، دارىندىلاردى جەتىلدىرىپ، دارىندىلاردى ۇيىستىرىپ، دارىندىلاردى ىستەتسەك، ٴسوز جوق، سان سايگۇلىك قۇيعىتقانداي، قىرپۋلى دا ٴورشىل جالىندى جاعداي قالىپتاستىرىپ، جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋعا پارمەندى تىرەك ازىرلەي الامىز.
(7)
جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋ بىردەن ورىندالا سالمايدى، قايتا جان ـ جاققا ساياتىن جۇيەلى ينجەنەريا، ونان دا ماڭىزدىسى، قاجىماي ەڭبەك ەتۋدى قاجەت ەتەتىن ۇزاق ۋاقىتتىق مىندەت.
باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: جەر ـ جەر ٴىس جۇزىندىكتى شىعار ٴتۇيىن ەتۋگە تاباندى بولىپ، الدىمەن ورناتىپ، سوڭىنان كۇشىنەن قالدىرۋى، جەرگىلىكتى جاعدايعا قاراي ىستەپ، تۇرلەر بويىنشا جەتەكشىلىك ەتۋى كەرەك. وسى عىلمي ٴادىسناما شىندىققا جۇگىنىپ، ناقتى ٴىس ىستەۋ، شىندىقتى ٴىس جۇزىنەن ىزدەۋ رۋحىنا تولى، جۇيەلى ويلاۋ، ديالەكتيكالىق ويلاۋ، جاڭالىق اشۋ ويى، تومەنگى شەكتە ويلاۋ سىندى يدەيا شۇعىلاسىن شاشادى، جاڭا جورىقتا جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋ، جوعارى ساپالى دامۋدى ىلگەرىلەتۋ جونىنەن توتەنشە ماڭىزدى جەتەكشى مانگە يە.
جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋدا، ٴسوز جوق، ”ورناتۋ“ مەن ”كۇشىنەن قالدىرۋدىڭ“ ديالەكتيكالىق قاتىناسىن ويداعىداي شەشۋ كەرەك. ”ورناتۋ“ _ دامۋدىڭ نەگىزى، ”كۇشىنەن قالدىرۋ“ _ وزگەرىستىڭ العى شارتى، ەكەۋى ٴبىرىن ـ ٴبىرى تولىقتاپ وتىرادى، ”ورناتۋ“ مەن ”كۇشىنەن قالدىرۋدىڭ“ تەپە ـ تەڭدىگى مەن ىقپالداستىعى بارىسىندا العا باسۋ _ زاتتار دامۋىنىڭ نەگىزگى زاڭدىلىعى. ”ورناتۋدان“ بۇرىن ”كۇشىنەن قالدىرۋعا“ كەلمەيدى، قولىمىزداعى تاماق ىشەتىن كەسەمىزدى لاقتىرىپ جىبەرسەك، ناتيجەدە تاماق ىشەتىن جاڭا كەسە قولىمىزعا تۇسپەيدى، بۇل ۇستامدىلىققا جات قىلىق؛ ”كۇشىنەن قالدىرۋدى“ عانا ٴبىلىپ، ”ورناتۋدى“ بىلمەسەك، ايۋدىڭ جۇگەرى ارشىعانىنداي، بارلىعىنان جۇرداي بولىپ، شارۋامىز تىندىرۋسىز قالادى. تەك ”ورناتۋ“ نەگىزىندە ”كۇشىنەن قالدىرۋدى“ ىلگەرىلەتىپ، ”كۇشىنەن قالدىرۋدىڭ“ جەبەۋىندە ”ورناتۋدى“ ورنىقتى ورىنداعاندا عانا، تىڭعىلىقتى، نىق قاداممەن العا باسۋعا بولادى. الدىمەن ورناتىپ، سوڭىنان كۇشىنەن قالدىرۋعا تاباندى بولۋدىڭ اماليات بارىسىنداعى ماڭىزدى ٴبىر بەينەسى جاڭادان گۇلدەنگەن كاسىپ سالاسى مەن ٴداستۇرلى كاسىپ سالاسىنىڭ قاتىناسىن ويداعىداي شەشۋ بولىپ تابىلادى. جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋ ٴداستۇرلى كاسىپ سالاسىنا نەمقۇرايدى قاراۋ، ودان باز كەشۋ ەمەس، مۇنداعى تەتىك _ نازاردى ”جاڭالىق اشۋ“ دەگەن سوزگە كۇش سالۋعا شوعىرلاندىرىپ، جاڭادان گۇلدەنگەن كاسىپ سالاسى مەن ٴداستۇرلى كاسىپ سالاسىنىڭ ٴبىرىن ـ ٴبىرى جەبەۋىنە، ٴبىر ـ بىرىنە ٴار بەرۋىنە مۇمكىندىك جاساۋ. ٴبىر جاعىنان، جاڭادان گۇلدەنگەن كاسىپ سالاسىن جەتىلدىرۋدى، زورايتۋدى، بولاشاق كاسىپ سالاسىن الدىن الا ورنالاستىرۋدى، قۇرۋدى يگەرۋ، ەندى ٴبىر جاعىنان، ٴداستۇرلى كاسىپ سالاسىنىڭ دارەجەسىن جوعارىلاتۋدى يگەرىپ، كاسىپ سالاسىنىڭ جوعارى دەڭگەيلەنۋىن، زەردەلىلەنۋىن، جاسىلدانۋىن بەلسەنە جەبەپ، جاڭا بۇتاقتاردى، جاڭا مايسالاردى جەتىلدىرۋمەن بىرگە، جاسامىس اعاشتاردىڭ جاڭا بۇرشىك جارۋىنا مۇمكىندىك جاساعاندا عانا، كاسىپ سالاسىنىڭ دامۋىندا تۇبەگەيلى وزگەرىس بولىپ، نەگىزدى بەكەمدەپ جوعارى ساپالى دامۋدى ىلگەرىلەتۋدىڭ بىرىككەن كۇشىن قالىپتاستىرۋعا بولادى.
جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋدا، ٴسوز جوق، جەرگىلىكتى جاعدايعا قاراي ىستەۋ سەرگەكتىگى مەن تاباندىلىعىن ساقتاۋ كەرەك. جاڭا دامۋ ورايى الدىندا جۇرەكتە ىستىق ىقىلاس بولعانىمەن، الايدا وي ـ سانادا، ٴسوز جوق، بايسالدى بولۋ، قادام، ٴسوز جوق، بەرىك بولۋى كەرەك. ەلىمىزدىڭ جەرى كەڭ ـ بايتاق، جەر ـ جەردىڭ بايلىق ەرەكشەلىگى، كاسىپ سالاسى نەگىزى، عىلمي زەرتتەۋ شارت ـ جاعدايى قاتارلىلار ۇقسامايدى. جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋدا ٴىس جۇزىندىك جاعدايدان الشاقتاۋعا، ٴىستى زاڭدىلىق بويىنشا ىستەمەۋگە بولمايدى، الداۋسىراتۋ، كوپىرمەلىك سىندى ”دۇرمەككە ىلەسۋدەن“ ساقتانۋ، كوزسىزدىكپەن ىلەسە جونەلۋدەن، تەك جالاڭ ۇلگىدەگى ”كوشىرمە جۇمىسپەن“ شۇعىلدانۋدان ساقتانۋ كەرەك. تەك ٴوز ەرەكشەلىگى مەن باسىمدىعىن تياناق ەتىپ، شاماعا قاراي ىستەپ، كورپەگە قاراي كوسىلگەندە، ىستەۋگە تيىستىلەرىن ىستەپ، ىستەمەۋگە تيىستىلەرىن ىستەمەگەندە عانا عىلمي، ۇيلەسىمدى دامۋ جولىن تابۋعا بولادى. ”ەرەكشە“ ماركا جاراتىپ، ”ناقتى ٴىس ىستەۋ جولىمەن“ ورنىقتى ٴجۇرىپ، نىق قاداممەن العا باسىپ، تىڭ ٴورىس اشۋ كەرەك.
جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋدا، ٴسوز جوق، تۇرگە ٴبولىپ جەتەكشىلىك ەتۋگە، دالمە ـ ٴدال شارا قولدانۋعا تاباندى بولۋ كەرەك. ناقتى ماسەلەگە ناقتى تالداۋ جاساۋ ماركسيزمنىڭ جاندى رۋحى، سونداي ـ اق ٴىس تىندىرىپ، ناتيجە شىعارۋدىڭ تابىستى جولى. جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋدا الەمدەگى ”ٴدامدى قۇجىردىڭ ٴبارىن“ ٴبىر جولاتا اۋىزعا سالۋعا كەلمەيدى، ٴبارىن ٴبىر تاياقپەن ايداۋدان، ۇقساس مامىلەدە بولۋدان ساقتانىپ، ”ٴبىر كىلتپەن ٴبىر قۇلىپتى اشۋعا“ تاباندى بولىپ، ساياساتتىق شارالاردىڭ باعىتتامالىلىعىن، ونىمدىلىگىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتۋ كەرەك. ىشكەرىلەي تەكسەرۋ ـ زەرتتەۋ نەگىزىندە، جاي ـ جاپسارىن انىقتاپ، ماسەلەنى ٴداپ باسىپ تاۋىپ، بەتالىستى ايقىنداپ، ماسەلەنى شەشۋدى ارقاۋ ەتىپ، ناقتى ٴادىس ـ امال قاراستىرىپ، نازاردى دامۋ ساپاسىنا شوعىرلاندىرىپ، ناقتى ونىمدىلىككە ۇمتىلىپ، نىساناعا قاراي كۇش سالىپ، دالمە ـ ٴدال شەشىپ، ۇزدىكسىز شىڭداپ، ولقىلىقتاردى تولىقتاپ، باسىمدىقتى ساۋلەلەندىرۋ كەرەك.
(8)
شاڭحاي جاساندى زەردە تاجىريبەحاناسىندا جالپىلىق ٴىرى مودەل جۇيەسى ىسكە قوسىلىپ، قولدانىلىپ، كوپتەگەن كاسىپتەردىڭ زەردەلى كومەكشىسىنە اينالدى؛ انحۇيدىڭ حىفەي قالاسىندا ەلىمىزدىڭ ٴۇشىنشى ۇرپاق اسقىن وتكىزگىش كۆانتتىق كومپيۋتەرى ينتەرنەت جەلىسىندە ىسكە قوسىلىپ، اسقىن وتكىزگىش كۆانتتىق كومپيۋتەر كاسىپ سالاسى تىزبەگى نەگىزىنەن قالىپتاستى؛ چاڭچۇندەگى جۇڭچى چاڭكى سىناق جەلىسىندە ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش سۋتەگى ەنەرگياسى قالا وڭىرىندە قاتىنايتىن پويەزى ساعاتىنا 160 كيلومەترلىك جىلدامدىقپەن ٴساتتى قاتىنادى...
بۇگىنگى تاڭداعى جۇڭگوعا كوز جىبەرسەك، بارلىق جەردە جالىندى جاسامپازدىقتى، بارلىق جەردە كۇن سايىن جاڭالانىپ، اي سايىن تۇلەجىگەن العا ىلگەرىلەۋشىلىكتى كورۋگە بولادى. بولاشاق جەتىپ كەلدى، كۇرەس ارمانعا جەتكىزەدى. ٴبىز باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋ جونىندەگى ماڭىزدى بايىمداۋلارىن ىشكەرىلەي يگەرىپ، مۇقيات دايەكتىلەندىرىپ، تياناقتاندىرىپ، شىنايى يگەرىپ، ناقتى ىستەپ، ٴورىس اشا العا ىلگەرىلەپ، جوعارى ساپالى دامۋدىڭ جاڭا ٴورىسىن بىرگە اشىپ، جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋدىڭ تىڭ تاراۋىن جازۋعا قۇلشىنايىق.
