_ ٴتوراعا شي جينپيڭ بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ وقۋ ـ اعارتۋ، عىلىم، مادەنيەت ۇيىمى باس شتابىندا ماڭىزدى لەكسيا جاساعان 10 جىلدا
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى جاڭ يۋان، جاڭ دايلەي، شۇي يۇڭچۇن
10 جىلدىڭ الدىنداعى 3 ـ ايدىڭ 27 ـ كۇنى بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ وقۋ ـ اعارتۋ، عىلىم، مادەنيەت ۇيىمى باس شتابىنىڭ ٴماجىلىس زالىندا بوس ورىن قالمادى.
”ٴبىز تۇرلىشە وركەنيەتتىڭ ٴوزارا قۇرمەتتەسىپ، جاراسىمدى قاتار تۇرۋىن ىلگەرىلەتىپ، وركەنيەتتەردىڭ اۋىس ـ كۇيىسىن، ٴوزارا ۇلگى الۋىن ٴار ەل حالقىنىڭ دوستىعىن نىعايتاتىن كوپىرگە، ادامزات قوعامىنىڭ العا باسۋىن ىلگەرىلەتەتىن قوزعاۋشى كۇشكە، دۇنيە ٴجۇزىنىڭ بەيبىتشىلىگىن قورعايتىن دانەكەرگە اينالدىرۋىمىز كەرەك“. ادامزات وركەنيەتىنىڭ العا باسۋى مەن دۇنيە ٴجۇزىنىڭ بەيبىت دامۋى تۇرعىسىنان ٴتوراعا شي جينپيڭ ماڭىزدى لەكسياسىندا جۇڭگونىڭ وركەنيەت كوزقاراسىن تەرەڭ بايىمداپ، وركەنيەتتەردىڭ اۋىس ـ كۇيىسى مەن ٴوزارا ۇلگى الۋى سىندى ماڭىزدى دارىپتەمەسىن العا قويدى.
10 جىلدان كەيىنگى بۇگىنگى تاڭدا، دۇنيە جۇزىندە جاڭا جاعداي، جاڭا بەتالىس جارىققا شىقتى، سونداي ـ اق دۇنيە ٴجۇزى جاڭا حاۋىپ ـ قاتەرلەرگە، جاڭا سىن ـ سايىستارعا دا ٴدوپ كەلدى. ادامزات قوعامى تاريحتىڭ جول تۇيىلىسىندە تۇرعاندا، جۇڭگونىڭ وركەنيەت كوزقاراسى اناعۇرلىم كوپ ورتاق تانىم ۇيىستىرىپ، اناعۇرلىم كوپ ۇندەستىك تۋدىرىپ، ادامزات وركەنيەتىنىڭ دامۋىن، العا باسۋىن ىلگەرىلەتۋگە جۇڭگونىڭ اقىل ـ پاراساتىن ۇزدىكسىز ارناۋدا.
”ول تاريحي سيپاتتى لەكسيا بولدى، رەال ماڭىزى بۇگىنگى كۇنى ٴتىپتى دە كورنەكتىلەنە تۇسۋدە“. سول جىلى سول جەردە لەكسيانى تىڭداعان سول كەزدەگى بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى وقۋ ـ اعارتۋ، عىلىم، مادەنيەت ۇيىمىنىڭ باس جوراسى يليننا بوكوۆا بىلاي دەدى: ”(ٴار ەلدىڭ) مادەنيەتى، ٴدىنى، ٴناسىلى سياقتىلار تۇرلىشە بولعانىمەن، ادامزاتتىڭ تاعدىرى ٴبىر“.
”ٴوزارا ٴتۇسىنىسۋدى، بەيبىتشىلىكتى جانە دوستىقتى جەبەيىك“
گوندۋراستىڭ باتىس سولتۇستىگىندەگى مايا وركەنيەتىنىڭ بايىرعى قالاسى كوپان ەسكى جۇرتىنىڭ كىرە بەرىسىنە ٴبىر ادەمى ايداعار باستى ٴمۇسىن ورناتىلعان، بيىك دوڭگەلەك مۇرنى مەن شيراتىلعان ايداعار مۇرتشاسى ”جۇڭگو ايداعارىنا“ ەرەكشە ۇقسايدى. ٴمۇسىننىڭ جانىنداعى تۇسىندىرمە تاقتاسىنا لي شينۋي مەن راموس دەگەن ٴبىر جۇپ ارحەولوگيالىق سەرىكتەردىڭ اتى جازىلعان.
جۇڭگو مەن گوندۋراس بىرلەسكەن ارحەولوگيالىق نىسانىنىڭ ەكى جاق جاۋاپتىسى رەتىندە، ەكەۋىنىڭ وركەنيەت جونىندەگى تۇسىنىگىنىڭ كوپتەگەن ورتاق تۇستارى بار. لي شينۋي بىلاي دەپ قارايدى: وركەنيەتتەردى زەرتتەۋدە، ٴسوز جوق، حالىقارالىق كوز ايا بولۋ كەرەك، جۇڭگونىڭ وركەنيەت كوزقاراسى تەڭدىكتى نەگىز ەتىپ دۇنيە جۇزىنە بەت الادى. راموستىڭ نازارىندا، ”گوندۋراس پەن جۇڭگو وركەنيەتىندە پارىق بار، ەكى جاقتىڭ ارحەولوگيالىق ادىستەرى ۇقسامايدى، الايدا سەلبەستىك بارىسىندا قاشاندا پىكىر بىرلىگىنە كەلە الادى“.
”وركەنيەتتەر ٴار الۋان كەلەدى، ادامزات وركەنيەتى كوپ ٴتۇرلى بولعاندىعى ٴۇشىن عانا اۋىس ـ كۇيىس جاساۋ، ٴوزارا ۇلگى الۋ قۇنىنا يە بولعان“، ”وركەنيەتتەردىڭ تەرەزەسى تەڭ، ادامزات وركەنيەتى تەرەزەسى تەڭ بولعاندىعى ٴۇشىن عانا اۋىس ـ كۇيىس جاساۋ، ٴوزارا ۇلگى الۋ العى شارتىنا يە بولعان“، ”وركەنيەتتەر ٴوزارا سيىسىمدى بولادى، ادامزات وركەنيەتى سيىسىمدى بولعاندىعى ٴۇشىن عانا اۋىس ـ ٴتۇيىس جاساۋ، ٴوزارا ۇلگى الۋ قوزعاۋشى كۇشىنە يە بولعان“ _ 10 جىلدىڭ الدىندا، بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى وقۋ ـ اعارتۋ، عىلىم، مادەنيەت ۇيىمىنىڭ باس شتابىندا جاساعان لەكسياسىندا ٴتوراعا شي جينپيڭ وركەنيەتتىڭ ٴمانىن وسىلاي ٴتۇسىندىردى.
10 جىلدان بەرى ٴتوراعا شي جينپيڭ وركەنيەتتەر اۋىس ـ كۇيىسىنىڭ، ٴوزارا ۇلگى الۋىنىڭ ٴار ەل حالقىنىڭ دوستىعىن كۇشەيتۋدەگى كوپىرگە اينالۋىن تىكەلەي ىلگەرىلەتتى: امەريكا دوستىق ۇيىمدارىنىڭ بىرلەسكەن قارسى الۋ قوناعاسىندا جۇڭگو _ امەريكا ەكى ەل حالقىنىڭ كوبىرەك بارىس ـ كەلىس جاساۋىن، كوبىرەك ارالاسۋىن، كوبىرەك اۋىس ـ كۇيىس جاساۋىن ٴۇمىت ەتتى؛ ۆەنگرياداعى ۆەنگريا _ جۇڭگو قوس ٴتىل مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارىنا جاۋاپ حات جازىپ، ولاردى قازىرگى تاڭداعى جۇڭگو مەن جۇڭگونىڭ تاريحي مادەنيەتىن اناعۇرلىم كوپ ٴتۇسىنىپ، جۇڭگو _ ۆەنگريا دوستىعى ىستەرىن جالعاستىراتىن، دامىتاتىن ەلشى بولۋعا قۇلشىنۋعا شابىتتاندىردى؛ جۇڭگو _ گرەتسيا وركەنيەتتەر ٴوزارا ۇلگى الۋ ورتالىعىنىڭ قۇرىلعاندىعىن قۇتتىقتاعاندا، ٴتۇرلى وركەنيەتتەردىڭ ۇزاقتان كەلە جاتقان قاينارىن جانە باي مازمۇنىن ىشكەرىلەي ٴتۇسىنۋدى جانە ونى يگەرۋدى... جۇڭگونىڭ حالىقارالىق قوعاممەن بىرگە دۇنيە جۇزىندەگى ٴار ەلدىڭ گۋمانيتارلىق اۋىس ـ كۇيىسىنىڭ، مادەنيەتتەر توعىسۋىنىڭ، حالىق تىلەگىنىڭ توعىسۋىنىڭ جاڭا جاعدايىن اشۋعا قۇلشىناتىندىعىن باسا دارىپتەدى.
انگليانىڭ حالىقارالىق قارىم ـ قاتىناس مامانى كەيت بەننەتتىڭ باعامداعانىنداي، مۇنداي وركەنيەت اۋىس ـ كۇيىسىن، ٴوزارا ۇلگى الۋىن كوپ ساتىلى ىلگەرىلەتۋ ”عىلىمنىڭ، ٴبىلىمنىڭ دامۋىن جەبەۋمەن بىرگە، ٴوزارا ٴتۇسىنىسۋدى، بەيبىتشىلىك پەن دوستىقتى دا جەبەيدى“.
وسى كوكتەمدە دۇنيە ٴجۇزى وركەنيەت گۇلزارىندا ٴتىپتى دە كوپ دوستىق ۇرىعى سەبىلۋدە.
يسپانيانىڭ اليكانت ارحەولوگيا مۇراجايىندا سارباز ـ ات قۋىرشاقتارى ”جۇڭگونىڭ چين، حان وركەنيەتتەرىنىڭ مۇرالارى“ اتتى كورمەگە قويىلىپ، شەتەلدەگى كورەرمەندەردىڭ جۇڭحۋا مادەنيەتىن تۇسىنۋىنە تاعى ٴبىر تەرەزە ازىرلەدى. شانشي ولكەلىك مادەني ەسكەرتكىشتەر مەكەمەسىنىڭ ورىنباسار باستىعى چيان جيكۇيدىڭ تانىستىرۋىنا قاراعاندا، سارباز ـ ات قۋىرشاقتارى شانشي ولكەسىنىڭ شەتەلدە ەڭ جاقسى قارسى الىنعان مادەني ەسكەرتكىشى ەكەن، تاياۋ جىلداردان بەرى پەرۋ، انگليا، تايلاند سياقتى ەلدەردە كورمەگە قويىلىپ، ەكسكۋرسيالاۋشىلاردىڭ سانى ميلليوننان استى، ”جۇڭگو مەن ٴار ەل حالقىنىڭ تۇسىنىگى مەن دوستىعىن تەرەڭدەتتى“.
فرانسيانىڭ ۆەرسال سارايىندا ەندى عانا قۇنتتاي دوربالانعان 70 نەشە كوركەمونەر اسىل بۇيىمى بەيجيڭگە اپارىلىپ، گۋگۇڭ مۇراجايىندا وتكىزىلەتىن ”ۆەرسال سارايى مەن زىجينچىڭ“ كورمەسىندە كورمەگە قويىلماقشى. بۇل جۇڭگو _ فرانسيا مادەنيەت ـ ساياحات جىلىنداعى ەرەكشە ماڭىزدى قيمىل، كورمە جوبالاۋ ۇيىرمەسى كورمە بۇيىمدارىن ەگجەي ـ تەگجەيلى تاڭدادى، مۇنداعى ماقسات _ ەكى جاقتىڭ عىلىم، ديپلوماتيا، كوركەمونەر جاسامپازدىعى سياقتى سالالاردا كەڭ كولەمدى اۋىس ـ كۇيىس جاساۋ تاريحىن ايگىلەۋ. فرانسيا جاقتىڭ كورمە جوبالاۋشىسى، ۆەرسال سارايى مادەني ەسكەرتكىشتەر ٴبولىمىنىڭ جاۋاپتىسى ماري لور دروشبرۋنە تىلشىگە: ”بۇل قوس باعىتتى ۇمتىلىس جاساعان وركەنيەت سالتاناتى بولماق“، ـ دەدى.
تەڭدىك، ٴوزارا ۇلگى الۋ، تىلدەسۋ، سيىسىمدى وركەنيەت كوزقاراسىن ۇستانىپ، الەمدىك وركەنيەت دارىپتەمەسىن العا قويدى جانە امالياتتا ايگىلەدى، جۇڭگونىڭ دۇنيە جۇزىندەگى تۇرلىشە وڭىرلەرمەن گۋمانيتارلىق اۋىس ـ كۇيىسىنىڭ مازمۇنى ۇزدىكسىز بايىدى، جۇڭگولىق، شەتەلدىك سەرىكتەستەر اۋىس ـ كۇيىس بارىسىندا ٴبىرىن ـ ٴبىرى ٴبىلىپ، ٴبىرىن ـ ٴبىرى قۇرمەتتەپ، كوڭىلدەردى جاقىنداتتى.
”جاڭا جىبەك جولىنىڭ“ ٴوزى دە ”مادەنيەت جىبەك جولى“
شىعىس افريكاداعى ۋگاندادا 45 جاستاعى تاربيەشى مارتين وكوەد قاشىقتان وقىتۋ ۇلگىسى ارقىلى نەگىزدىك ەمدەۋ، كۇتىمدەۋ بىلىمدەرىن ۇيرەتىپ، وسى ەلدىڭ كەيبىر وڭىرلەرىندەگى ەمدەۋ، قىزمەت وتەۋ جاعىنداعى اقتاڭداقتى تولتىردى. وكوەد 2018 ـ جىلى جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ وقۋ ـ اعارتۋ، عىلىم، مادەنيەت ۇيىمىمەن بىرگە تاعايىنداعان ۇلى قورعان وقۋ سيلىق اقشاسىنا يە بولىپ، شاڭحاي حۋادۇڭ شىفان داشۋەسىندە ينفورماتسيا جانە حابارلاسۋ تەحنيكاسىن ۇيرەندى. ول تىلشىگە بىلاي دەدى: وركەندەپ كەلە جاتقان ەلدەرگە دارىندى تاربيەلەپ بەرەتىن بۇل نىسان ”بولاشاقتاعى بىرنەشە بۋىن ۇرپاققا ىقپال جاسايدى“.
كەنيا كيسي داشۋەسىنىڭ لەكتورى اسەناس مايوبە دە ۇلى قورعان وقۋ سيلىق اقشاسىنىڭ يەگەرى. 2019 ـ جىلى جۇڭگودا وقىعان كەزىندە، ول شاڭحايدا الەۋمەتتىك اۋماق قىزمەتىنە ات سالىسىپ، شاندۇڭنىڭ اۋىل ـ قىستاقتارىندا جەرگىلىكتى ورىننىڭ كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋ قىزمەتىنە كۋا بولىپ، نەگىزگى ساتىنى باسقارۋ تاجىريبەلەرىن ۇيرەندى. ول وزىمەن بىرگە ٴبىر توپتا ۇلى قورعان وقۋ سيلىق اقشاسىن العان ەفيوفيا، ناميبيا، تانزانيا سياقتى ەلدەردەن كەلگەن وقۋشىلاردىڭ نەگىزدىك قۇرىلعى قۇرىلىسى، ونەركاسىپتەندىرۋ سياقتى تۇرلىشە سالالاردا قىزمەت ىستەگەندىگىن، كوپشىلىكتىڭ ٴبارىنىڭ جۇڭگوداعى وقۋ كەشىرمەلەرىنىڭ ٴوز ەلدەرىنىڭ دامۋىنا ات سالىسۋىنا وتە پايدالى دەپ قارايتىندىعىن ايتتى.
ٴتوراعا شي جينپيڭ بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ وقۋ ـ اعارتۋ، عىلىم، مادەنيەت ۇيىمى باس شتابىندا جاساعان لەكسياسىندا ۇلى قورعان وقۋ سيلىق اقشاسىنىڭ سانىن ٴار جىلى 25 ادامنان 75 ادامعا كوبەيتەتىندىگىن جاريالادى. وركەندەپ كەلە جاتقان ەلدەرگە باعىتتالعان وسى وقۋ سيلىق اقشاسى نىسانىن بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ ٴمانساپتىلارى ”تۇستىك ەلدەر سەلبەستىگىن“ قولداۋدىڭ ۇلگىسى دەپ اتادى.
جۇڭگو مەن دۇنيە جۇزىندەگى تۇرلىشە وركەنيەتتەر ٴوزارا توعىسىپ، ٴوزارا ۇلگى الىپ، قول ۇستاسا العا باسىپ، دامۋ ورايى مەن تابىستى تاجىريبەلەردەن دۇنيە جۇزىمەن بىرگە يگىلىكتەنىپ، وركەنيەتتەردىڭ اۋىس ـ كۇيىسى، ٴوزارا ۇلگى الۋى ارقىلى ادامزاتتىڭ دامۋىن جەبەپ، اناعۇرلىم كوركەم بولاشاقتى قول ۇستاسا قۇردى.
بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ وقۋ ـ اعارتۋ، عىلىم، مادەنيەت ۇيىمى قوعامى دۇنيە جۇزىلىك بىرلەستىگىنىڭ باس حاتشىسى دۋ يۋە بىلاي دەدى: ادامدى نەگىز ەتىپ، وقۋ ـ اعارتۋ، شەبەرلىك جانە تەحنيكامەن ادامنىڭ دامۋىن جوعارىلاتۋ ارقىلى قوعامنىڭ دامۋىن جەبەۋ كەرەك، بۇل جۇڭگو دارىپتەگەن دامۋ كوزقاراسى، وركەنيەت كوزقاراسى، بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى وقۋ ـ اعارتۋ، عىلىم، مادەنيەت ۇيىمىنىڭ ۇستانىمىمەن توتەنشە ۇيلەسەدى.
جاڭ چيان باتىس وڭىرگە ەلشىلىككە بارىپ، جۇڭگونىڭ ورتا ازيا، باتىس ازيا وڭىرىمەن مادەنيەت اۋىس ـ كۇيىسىن جانە ساۋدا بارىس ـ كەلىسىن اشتى؛ تاڭ پاتشالىعى داۋىرىندە چاڭ ـ ان قالاسىندا ەلشىلەر، ساۋداگەرلەر، شەتەلدە وقىپ جاتقان وقۋشىلار جينالدى؛ جىڭ حى باتىس ەلدەرگە 7 رەت بارىپ، جۇڭگونىڭ جول بويىنداعى ٴار ەل حالقىمەن دوستىق بارىس ـ كەلىسىنىڭ تاماشا حيكاياسىن قالدىردى... 10 جىلدىڭ الدىنداعى لەكسياسىندا ٴتوراعا شي جينپيڭ بايىرعى جىبەك جولىنداعى جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ دۇنيە ٴجۇزى وركەنيەتىمەن ىقپالداستىعىنىڭ ايبىندى تاريحىنان كوسىلە سىر شەرتتى.
ٴتوراعا شي جينپيڭ سۋرەتتەگەن بايىرعى جىبەك جولىنىڭ شىعىس پەن باتىستى تۇتاستىرعانداعى گۇلدەنگەن كورىنىسى بوكوۆاعا تەرەڭ اسەر قالدىردى. ”ول ساۋدا مەن ەكونوميكانىڭ اۋىس ـ كۇيىس جولى، سونداي ـ اق ٴبىلىم مەن مادەنيەتتىڭ اۋىس ـ كۇيىس جولى“.
بوكوۆا بىلتىر جۇڭگوعا كەلىپ 3 ـ كەزەكتى ”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جول“ حالىقارالىق سەلبەستىك جوعارى دارەجەلىلەر تالقى مىنبەرىنە قاتىناسىپ، بۇگىنگى جۇڭگونىڭ دۇنيە جۇزىمەن ”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جولدى“ بىرگە قۇرۋدا قول جەتكىزگەن ناقتى جەتىستىكتەرى جونىندە اناعۇرلىم تەرەڭ تۇسىنىككە يە بولعان. بۋدانداستىرىلعان كۇرىش، ساڭىراۋقۇلاق ەگۋ تەحنيكاسىن جالپىلاستىردى، كوپتەگەن تەمىر جولدى سالدى جانە كەزەكشى پويەزدەردى قاتىناتتى، لۋبان شەبەرحاناسى جانە ٴتۇرلى تاربيەلەۋ ـ باۋلۋ نىساندارىن تياناقتاندىردى... 10 جىلدا ”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جول“ سەلبەستىگى بىرگە قۇراتىن مەملەكەتتەرگە 420 مىڭ قىزمەت ورنىن ازىرلەپ، دامۋى مەن حالىق تۇرمىسىنا يگىلىك جەتكىزىلگەن مەملەكەت پەن ٴوڭىر بارعان سايىن كوبەيە ٴتۇستى.
بوكوۆا بىلاي دەپ قارادى: بۇل ”جاڭا جىبەك جولىنىڭ“ ٴوزى دە ”مادەنيەت جىبەك جولى.“ 2014 ـ جىلى 6 ـ ايدا جۇڭگو، قازاقستان جانە قىرعىزستان بىرلەسىپ ٴوتىنىش ەتكەن ”جىبەك جولى: چاڭ ـ ان _ تيانشان ٴدالىزى جول تورى“ نىسانى «دۇنيە جۇزىلىك مۇرالار تىزىمىنە» ٴساتتى ەنگىزىلدى. بوكوۆانىڭ نازارىندا، ٴدال وسى بىرلەسىپ «دۇنيە جۇزىلىك مۇرالار تىزىمىنە» ٴوتىنىش بەرۋ جۇڭگونىڭ وركەنيەتتى قورعاۋ مەن سايكەستى دامۋعا قوسقان تاعى ٴبىر ۇلەسى سانالادى. 2023 ـ جىلى 5 ـ ايدا جۇڭگو _ ورتا ازيا باسشىلار ماجىلىسىندە ٴتوراعا شي جينپيڭ ورتا ازياداعى 5 ەلدىڭ مەملەكەت باسشىلارىمەن مادەنيەتتى، ساياحاتتى ۇزدىكسىز بەكەمدەۋ سياقتى گۋمانيتارلىق سەلبەستىكتى قامتىعان ٴبىر قىدىرۋ ورتاق تانىمعا كەلدى، جۇڭگو جاق تاعى ورتا ازياداعى 5 ەلدى ”مادەنيەت جىبەك جولى“ جوسپارىن اتقارۋعا ات سالىسۋعا ۇسىنىس ەتىپ، حالىق تىلەگىنىڭ توعىسۋىن جەبەدى.
”’ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جولدى‘ بىرگە قۇرۋ باستاماسى مادەنيەت پەن وركەنيەتكە ايرىقشا ٴمان بەرەدى“. بوكوۆا بىلاي دەدى: ”تۇرلىشە وركەنيەتتەر اۋىس ـ كۇيىستى تەرەڭدەتكەندە عانا، ادامزات مادەنيەتتىڭ، عىلىم ـ تەحنيكانىڭ جانە ٴبىلىمنىڭ گۇلدەنىپ ـ كوركەيۋىن، دامۋىن جۇزەگە اسىرا الادى“.
”ٴاربىر اۋىز ٴسوز بۇگىنگە دەيىن ەسكىرگەن جوق“
جۇڭگو _ فرانسيا مادەنيەت ـ ساياحات جىلىنداعى تاعى ٴبىر ەرەكشە قيمىل ”ناپولەونمەن جولىعۋ“ كورمەسى بەيجيڭدە وتكىزىلەدى. كورمە بۇيىمدارىنىڭ ىشىندە قوي جۇنىنەن توقىلعان ناعىز جىبەك كىلەم بار، وندا ناپولەوننىڭ شەشۋشى شايقاستان كەيىن، ٴوزىنىڭ قورعاۋشىلارىنا داڭق سەمسەرىن ۇسىنعان كورىنىسى ايشىقتالعان.
ناپولەون ٴبىر مەزەت قولىنا سەمسەر الىپ، داۋرەندەگەن ەدى، ەڭ سوڭىندا ۆاتەرلودا جەڭىلەدى. ول فرانسيا اقىنى فونتانامەن كەڭەسكەندە: ”دۇنيەدە وتكىر سەمسەر مەن يدەيا سىندى ەكى ٴتۇرلى كۇش بار؛ ۇزاق بولاشاقتان الىپ ايتقاندا، وتكىر سەمسەر ٴبارىبىر يدەيادان جەڭىلەدى“ دەپ مويىنداعان.
10 جىلدىڭ الدىندا، بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى وقۋ ـ اعارتۋ، عىلىم، مادەنيەت ۇيىمىنىڭ باس شتابىندا ٴتوراعا شي جينپيڭ ناپولەوننىڭ وسى سوزىنەن سيتات كەلتىردى ٴارى بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: مەملەكەت شەكاراسىنان اتتاعان، ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەن اتتاعان، وركەنيەت اتتاعان وقۋ ـ اعارتۋ، عىلىم ـ تەحنيكا، مادەنيەت قيمىلدارى ارقىلى بەيبىتشىلىك ۇستانىمىنىڭ ۇرىعىن دۇنيە ٴجۇزى حالقىنىڭ جۇرەگىندە تامىر تارتتىرىپ، وركەن جايدىرىپ، ٴبىز بىرگە ٴومىر ٴسۇرىپ جاتقان وسى پلانەتادا بەيبىتشىلىكتىڭ قاپتاعان قالىڭ ورمانىن وتىرعىزۋىمىز كەرەك.
قازىر دۇنيە ٴجۇزىنىڭ بەيبىتشىلىگى ٴالى دە بۇلىڭعىر تۇماننان ايىعا الماي تۇر، ۋكراينا داعدارىسىنىڭ اياعى سوزىلىپ كەتتى، پالەستينا مەن يزرايلدىڭ جاعدايى كۇرت ۋشىقتى، لاڭكەستىك شابۋىل تراگەديا تۋدىردى. ٴتىپتى دە تەرەڭدەي ۇڭىلگەندە، زورەكەرلىك، وكتەمدىك ساياسي، نولدىك جيىنتىق سايىسى سىندى كونە وي قاتىپ ـ سەمىپ، جاڭا كەزەكتى ”وركەنيەتتەر قاقتىعىسىن“ تۋدىرۋ قاسكۇنەمشىلدەردىڭ جەلەۋىنە جانە قۇرالىنا اينالۋدا.
”سول جولعى لەكسياداعى ٴاربىر اۋىز ٴسوز بۇگىنگە دەيىن ەسكىرگەن جوق، ٴبىز ٴالى دە بىردەي ماسەلەگە، ايتالىق، مەملەكەت پەن مەملەكەت اراسىنداعى قاتە تۇسىنىك، سەلبەستىك جاساماۋ ماسەلەسىنە ٴدوپ كەلىپ وتىرمىز“. بوكوۆا: ”ٴتوراعا شي جينپيڭنىڭ وركەنيەتتەر تىلدەسۋىن ىلگەرىلەتۋ، وركەنيەتتەردىڭ الۋان تۇرلىلىگىنە قۇرمەت ەتۋ ۇستانىمى قازىرگى تاڭدا توتەنشە ماڭىزدى“، ـ دەدى.
وركەنيەتتىڭ كۇشى بەيبىتشىلىكتى ساقتايتىن كۇش، سىپايى دا قايسار. نەگىزگى الاڭ ديپلوماتياسىنان شەتەلگە ساپارلاي بارۋعا دەيىن، ەكى جاقتى ديدارلاسۋدان كوپ جاقتى ماجىلىستەرگە دەيىن ٴتوراعا شي جينپيڭ تۇرلىشە ورىنداردا وركەنيەتتەر اۋىس ـ كۇيىسىنىڭ، ٴوزارا ۇلگى الۋىنىڭ ماڭىزدى ٴمانىن ٴبىر ـ بىرلەپ ٴتۇسىندىردى: ”وزىمنەن كەرەمەت ەشكىم جوق دەپ قاراپ، باسقا وركەنيەتتەر مەن ۇلتتاردى كەمسىتۋگە بولمايدى“، ”ٴتۇرلى وركەنيەتتەر اراسىندا اسىلىندە قاقتىعىس جوق، تەك بارلىق وركەنيەتتىڭ كوركەمدىگىنەن ٴلاززات الاتىن كوز بولۋ كەرەك“، ”ٴوزىنىڭ ٴناسىلى مەن وركەنيەتىن باسقالاردان جوعارى ساناپ، قاسارىسا باسقا وركەنيەتتەردى وزگەرتۋ، ٴتىپتى، ونىڭ ورنىن باسۋ تانىم جاعىنان العاندا اقىماقتىق، ٴادىس جاعىنان العاندا اپات سيپاتىن العان دەۋگە بولادى“...
گەرمانيانىڭ بەرلين پرۋسسيا قوعامىنىڭ قۇرمەتتى ٴتوراعاسى فولكر چاپۋك بىلاي دەپ قارادى: ٴتوراعا شي جينپيڭ بايانداپ تۇسىندىرگەن جۇڭگو وركەنيەت كوزقاراسى مەملەكەت پەن مەملەكەت اراسىنداعى قايشىلىقتى جويۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى، مۇنداي ”وتىرىپ تەڭ تۇرعىدا كەڭەسۋدى“ قادىرلەيتىن وركەنيەت كوزقاراسى مەن ”جۇدىرىعى ۇلكەن بولسا السىزدەردى باسىنۋعا بولادى“ دەيتىن قۇن كوزقاراسى مۇلدە ۇقسامايدى.
ساۋد ارابياسى مەن يراننىڭ ديپلوماتيالىق قارىم ـ قاتىناستى قالپىنا كەلتىرۋىن جەبەۋدەن ۋكراينا داعدارىسىندا كوپ جاقتى ديپلوماتيالىق سابىلىستارعا، ونان پالەستينا مەن يزرايلدىڭ سوعىستى توقتاتۋىن ىلگەرىلەتۋ جولىندا قاجىماي ـ تالماي قۇلشىنۋعا دەيىن... جۇڭگو قاقتىعىستى شەشۋ ٴۇشىن ۇندەۋ تاستاپ، بەيبىتشىلىكتى جەبەۋ ٴۇشىن شاپقىلاپ، دۇنيە ٴجۇزىنىڭ باياندى تىنىشتىعىن جۇزەگە اسىرۋدى ىلگەرىلەتۋگە جۇڭگو جوباسى مەن جۇڭگو كۇشىن ۇزدىكسىز ارنادى.
سەنەگال اگەنتتىگىنىڭ بۇرىنعى باس رەداكتورى شەح ەنديايە بىلاي دەپ قارادى: جۇڭگو الەمدىك وركەنيەت باستاماسىن العا قويىپ جانە امالياتتا ايگىلەپ، تۇرلىشە وركەنيەت اراسىنداعى اۋىس ـ كۇيىس پەن ٴتۇسىنىسۋدى پارمەندى جەبەپ، ٴوزارا تانىمدى تەرەڭدەتىپ، قاتە تۇسىنىكتەردى، سىڭار جاقتى كوزقاراستاردى ازايتىپ، تۇرلىشە مادەنيەتتىڭ سيىسىمدى، قاتار ٴومىر سۇرۋىنە جاڭا يدەيالىق جانە ساياسي نەگىز قالادى.
وركەنيەت بەينە سۋ سياقتى، ٴۇن ـ ٴتۇنسىز ٴنار بەرەدى. بارلىعىن قابىلداۋ پوزيتسياسىمەن ادامزاتتىڭ تاڭداۋلى وركەنيەت جەتىستىكتەرىن قابىلداۋ، سەنىمدى، اشىق بەينەمەن مادەنيەتتەردىڭ اۋىس ـ كۇيىسىن، ٴوزارا ۇلگى الۋىن ىلگەرىلەتۋ ارقىلى شي جينپيڭ مادەنيەت يدەياسى جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋعا رۋحاني كۇش قوسىپ، ادامزاتتىڭ ورتاق سىن ـ سايىسىن شەشۋگە اقىل ـ پاراساتتىق شابىت بەرۋدە. جۇڭگو تۇرلىشە وركەنيەتتىڭ بەيبىت قاتار تۇرۋىن، جاراسىمدى قاتار ٴومىر ٴسۇرۋىن ۇزدىكسىز دارىپتەپ، ادامزات وركەنيەتىنىڭ جاسامپازدىقپەن دامۋىن جۇزەگە اسىرۋدى ىلگەرىلەتىپ، ٴار ەل حالقىنىڭ ٴوزارا ٴتۇسىنىسۋىن، ەتەنە بولۋىن جەبەپ، ادامزاتتىڭ تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قۇرۋعا مىعىم، باياندى مادەنيەت، وركەنيەت كۇشىن قوسادى.
