تاياۋدا ۇلى بريتانيانىڭ اسقازان – ىشەك اۋرۋى عىلىمي قوعامىنىڭ ۇكىمەتتىك جۋرنالى«G u t» تىڭ ءبىر زەرتتەۋىندە بىلاي دەلىنگەن: اپتاسىنا ەكى نەمەسە ودان دا كوپ رەت ايران ءىشۋ ەرلەردىڭ تىك ىشەك راگىنىڭ الدىن الۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. ايران ىشسە تىك ىشەك راگىنىڭ الدىن الا ما ؟ ءتىلشى بۇل جونىندە قاتىستى ماماندارعا تىلشىلىك ىستەدى.
بەيجيڭ ۋنيۆەرسيتەتى حالىق شيپاحاناسى اسقازان – ىشەك سىرتقى اۋرۋلار ءبولىمىنىڭ تەتە اعا شيپاگەرى شىن كاي بىلاي دەدى: قاتىستى زەرتتەۋلەر ايراننىڭ دەنساۋلىققا كومەگىن دالەلدەدى. شىن كاي تانىستىرىپ بىلاي دەدى: 2019 – جىلى ا ق ش «حالىقارالىق راك جۋرنالى» جاريالاعان زەرتتەۋلەردە بىلاي دەلىنگەن: ايراننىڭ تۇتىنىلۋى مەن جالپى تۇلعالىق راكقا شالدىعۋ قاتەرىنىڭ تومەندەۋ قاتىستىلىعى % 19 كە جەتەدى. بۇدان سىرت، 2018 – جىلى ەڭ جوعارى دارەجەلى مەديتسينالىق جۋرنال «قانداۋىر» جۋرنالىندا جاريالانعان ءبىر زەرتتەۋدە دە ءسۇت ونىمدەرىن تۇتىنبايتىن ادامدارمەن سالىستىرعاندا، ءار كۇنى تەك ءبىر رەت ءسۇت نەمەسە ايران ىشسە، ءولىم قاتەرى جەكە – جەكە %10 جانە %14 تومەندەيدى دەپ اتاپ كورسەتتى.
ۇعىسۋعا قاراعاندا، وسى رەت جاريالانعان«G u t» تاعى زەرتتەۋ بارىسىندا 90 مىڭ ادامعا تىلشىلىك ىستەگەن ، مۇنىڭ ىشىندە 32 مىڭ 606 ەر، 55 مىڭ 743 ايەل بولىپ، تىلشىلىك ىستەۋ ۋاقىتىنىڭ الدى - ارتى 26 جىلعا جەتكەن. تىلشىلىك قابىلداۋشىلار ءار 4 جىلدا زەرتتەۋ قىزمەتكەرلەرىن ايراننىڭ تۇتىنىلۋ جاعدايىن قامتىعان تۇرمىس ءتاسىلى مەن ازىق - تۇلىك جونىندەگى ەگجەي - تەگجەيلى ينفورماتسيالارمەن قامدايدى .
زەرتتەۋ ناتيجەسىنىڭ كورسەتۋىنشە، ايراندى مۇلدە تۇتىنبايتىن ەرلەرمەن سالىستىرعاندا، ءار اپتادا ەكى رەت نەمەسە ودان دا كوپ رەت ايران تۇتىنعانداردىڭ تىك ىشەك بەز وسپەسىنە شالدىعۋ مۇمكىندىگى %19 تومەندەگەن. بۇدان سىرت، ايران– تۇتىنۋعا ادەتتەنگەن ەرلەردىڭ جوعارى دارەجەدەگى قاتەرلى وزگەرىس كومەسكى قۋاتىنىڭ تىك ىشەك بەز وسپەسىن بۋۋ مۇمكىندىگى ءتىپتى دە تومەن بولادى دا، ايران تۇتىنبايتىن ەرلەرمەن سالىستىرعاندا %26 تومەندەيدى.
زەرتتەۋ ناتيجەسىنىڭ كورسەتۋىنشە، ايراندى مۇلدە تۇتىنبايتىن ەرلەرمەن سالىستىرعاندا، ءار اپتادا ەكى رەت نەمەسە ودان دا كوپ رەت ايران تۇتىنعانداردىڭ تىك ىشەك بەز وسپەسىنە شالدىعۋ مۇمكىندىگى %19 تومەندەگەن. بۇدان سىرت، ايران– تۇتىنۋعا ادەتتەنگەن ەرلەردىڭ جوعارى دارەجەدەگى قاتەرلى وزگەرىس كومەسكى قۋاتىنىڭ تىك ىشەك بەز وسپەسىن بۋۋ مۇمكىندىگى ءتىپتى دە تومەن بولادى دا، ايران تۇتىنبايتىن ەرلەرمەن سالىستىرعاندا %26 تومەندەيدى. كۇنىنە قانشالىق ايران ءىشۋ ۇيلەسىمدى؟ ماماندار بىلاي دەدى: قانشا كوپ بولسا سونشا جاقسى. ادەتتە تاڭەرتەڭ - كەش ءبىر ستاكان ايران نەمەسە تاڭەرتەڭ ءبىر ستاكان سيىر ءسۇتى، كەشتە ءبىر ستاكان ايران ىشسە ءبىرشاما كوڭىلدەگىدەي بولادى. «تىك ىشەك راگى ءبىر ءتۇرلى قىمبات اۋرۋ». تاياۋ جىلداردان بەرى، ادامداردىڭ تۇرمىس ورەسى بارىنشا جوعارىلاپ، ەنەرگياسى، ماي قۇرامى جوعارى ازىقتىقتار بارعان سايىن كوبەيىپ، تىك ىشەك راگىنىڭ پايدا بولۋ مولشەرى ۇزدىكسىز جوعارىلاپ، ناۋقاستاردىڭ جاستانۋ اۋقىمى جارىققا شىقتى.- دەدى بەيجيڭ ۋنيۆەرسيتەتى حالىق شيپاحاناسى اسقازان – ىشەك سىرتقى اۋرۋلار ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى يە يىڭجياڭ.
كۇنىنە قانشالىق ايران ءىشۋ ۇيلەسىمدى؟ ماماندار بىلاي دەدى: قانشا كوپ بولسا سونشا جاقسى. ادەتتە تاڭەرتەڭ - كەش ءبىر ستاكان ايران نەمەسە تاڭەرتەڭ ءبىر ستاكان سيىر ءسۇتى، كەشتە ءبىر ستاكان ايران ىشسە ءبىرشاما كوڭىلدەگىدەي بولادى. «تىك ىشەك راگى ءبىر ءتۇرلى قىمبات اۋرۋ». تاياۋ جىلداردان بەرى، ادامداردىڭ تۇرمىس ورەسى بارىنشا جوعارىلاپ، ەنەرگياسى، ماي قۇرامى جوعارى ازىقتىقتار بارعان سايىن كوبەيىپ، تىك ىشەك راگىنىڭ پايدا بولۋ مولشەرى ۇزدىكسىز جوعارىلاپ، ناۋقاستاردىڭ جاستانۋ اۋقىمى جارىققا شىقتى.- دەدى بەيجيڭ ۋنيۆەرسيتەتى حالىق شيپاحاناسى اسقازان – ىشەك سىرتقى اۋرۋلار ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى يە يىڭجياڭ.
مەملەكەتتىك راك ورتالىعى 2019 - جىلى جاريالاعان ساندى مالىمەتتە كورسەتىلۋىنشە، تىك ىشەك راگى ەلىمىزدەگى 3 - ورىندا تۇراتىن قاتەرلى وسپەگە اينالعان. مامانداردىڭ ەسكەرتۋىنشە، ۇزاق ۋاقىت قوزعالمايتىن سەمىز ادامدار، توق ىشەك راگى اۋلەتىنىڭ تۇقىم قۋالاۋ اۋرۋ تاريحى بار ادامدار، ىشەك تۇيمەشىگى بار ادامدار، ۇزاق ۋاقىت ءىش قاتۋ نەمەسە دارەتكە وتىرۋ رەتسىز ادامدار تۇگەلدەي تىك ىشەك راگىنىڭ قاتەرلى ادامدار توبىنا جاتادى. مىسالى، دارەتكە وتىرۋ داعدىسىنىڭ وزگەرۋى، قان ايداۋ سياقتى. بۇدان سىرت، ەرتەرەك تەكسەرۋگە باسا ءمان بەرىپ، قاتەرلى ادامدار اراسىندا مەرزىم بويىنشا «ىشەك ايناسى + جاسىرىن قاندى» تەكسەرۋدى ۇسىنىس ەتۋ كەرەك.
«ىشەك ايناسى − تىك ىشەك راگىن تەكسەرۋدىڭ ەڭ تىكە ءونىمدى ءتاسىلى». شىن كاي بىلاي دەدى: ىشەك ايناسى ىشەك جولىن تىكەلەي تەكسەرۋمەن بىرگە ، كۇماندى اۋرۋ وزگەرىستەرىن دە الاستايدى.«تەك ەرتەرەك تەكسەرىپ، قاتەرسىز بۇدىر نەمەسە راك الدىنداعى اۋرۋ وزگەرىسىن ەرتە تەكسەرسەك بولعانى، راك اۋرۋىن ءتىپتى دە ويداعىداي تەجەپ، عۇمىردى ۇزارتا الامىز.»
